|
Zorza (mitologia)
Zorza – postać w folklorze słowiańskim, uosobienie świtu, być może bogini. W zależności od tradycji może występować w liczbie pojedynczej, dwóch lub trzech sióstr jednocześnie. Mimo że Zorza jest etymologicznie niezwiązana z praindoeuropejską boginią świtu *H₂éwsōs, to posiada większość jej cech. Często przedstawiana jako siostra Słońca, Księżyca, oraz Gwiazdy-Jutrzenki – Gwiazdy Porannej z którą czasami ją utożsamiano[1]. Mieszka w Pałacu Słońca, otwiera mu rano bramę by mógł ruszyć w wędrówkę po niebie, pilnuje jego białych koni, opisywana też jako dziewica[2]. EtymologiaOgólnosłowiańskie słowo zorza (z prasłowiańskiego *zoŗà) pochodzi z tego samego rdzenia co staropolskie słowo źrzeć (‘widzieć, obserwować’, z prasłowiańskiego *zьrěti), które oryginalnie mogło oznaczać ‘blask’. Słowo zarza mogło powstać pod wpływem słowa ‘żar’. *zoŗà pochodzi z prabałtosłowiańskiego *źoriˀ (por. litewskie žarà, žarijà), etymologia rdzenia niejasna[3]. Mitologia porównawczaPraindoeuropejską, zrekonstruowaną boginią świtu jest *H₂éwsōs. Jej imię zostało zrekonstruowane przy pomocy metody porównawczej na podstawie imion indoeuropejskich bogiń świtu, np. greckiej Eos, rzymskiej Aurory, czy wedyjskiej Uszas, analogicznie, na podstawie wspólnych cech bogiń świtu, zostały również zrekonstruowane cechy praindoeuropejskiej bogini. Mimo że kult Zorzy znajduje potwierdzenie tylko w folklorze, to jego korzenie sięgają indoeuropejskich czasów starożytnych, a sama Zorza przejawia większość cech *H₂éwsōs[4]. Zorza posiada następujące cechy wspólne dla większości bogiń świtu:
 Zarubin podjął się porównania folkloru słowiańskiego oraz indoaryjskiej Rygwedy i Atharwawedy, gdzie zachowały się wizerunki Słońca i jego towarzyszek, Zórz. Wizerunki te sięgają starożytnych koncepcji od początkowo fetyszystycznych (Słońce w postaci pierścienia lub koła) do późniejszych antropomorficznych. Nowogrodzki Psałterz Chłudowa z końca XIII wieku zawiera miniaturę przedstawiającą dwie kobiety. Jedna z nich, ognistoczerwona, podpisana jako „zorza poranna”, w prawej ręce trzyma czerwone słońce w formie pierścienia, w lewej ręce trzyma pochodnię opartą na ramieniu, zakończoną pudełkiem, z którego wychodzi jasnozielony pasek przechodzący w ciemnozielony. Pasmo to kończy się w prawej ręce innej kobiety, w kolorze zielonym, podpisaną jako „zorza wieczorna”, z lewego rękawa wyłania się ptaszek. Zinterpretować to należy jako Zorzę Poranną wypuszczającą Słońce na jego dzienną wędrówkę, a o zachodzie na spotkanie ze Słońcem oczekuje Zorza Wieczorna. Bardzo podobny motyw został odnaleziony w jaskiniowej świątyni z II lub III w. n.e. w Nashik, Indie. Płaskorzeźba przedstawia dwie kobiety: jedna z nich, przy pomocy pochodni, zapala koło Słońca, a druga oczekuje go o zachodzie. Niektóre inne płaskorzeźby przedstawiają dwie boginie świtu: Uszas i Pratiuszę, a Słońce w towarzystwie Zórz pojawia się w kilku hymnach. Słońce w postaci kola pojawia się w indoaryjskiej Rygwedzie, czy nordyckiej Eddzie, a także w folklorze: podczas dorocznych świąt Germanów i Słowian zapalali oni koło, które według średniowiecznych autorów miało symbolizować słońce[2]. Podobne wizerunki podobne do tego z psałterza i z Naszik pojawiają się w różnych częściach słowiańszczyzny, np. na rzeźbionej i malowanej bramie słowackiej posiadłości chłopskiej (wieś Očová): na jednym z filarów wyrzeźbiona jest Zorza Poranna, o złotej głowie, nad nią znajduje się łuna, a jeszcze wyżej Słońce, które toczy się po łukowej drodze, a na drugim filarze wyrzeźbiona jest Zorza Wieczorna, nad którą znajduje się zachodzące słońce. Na tej płaskorzeźbie znajdują się też przyciemnione słońca, być może martwe słońca pojawiające się w folklorze słowiańskim. Motywy te potwierdzone są też przez rosyjskie powiedzenie „Słońce nie wzejdzie bez Porannej Zoriuszki”. Taki motyw znaleziono także na grzbiecie sań z XIX w., gdzie Słońce, w formie koła, znajduje się w pałacu, a dwie Zorze stoją w wyjściu, oraz na chłopskim hafcie z obwodu twerskiego, gdzie Zorze na koniach podjeżdżają na koniach do Słońca, jedna jest czerwona, a druga zielona[2]. Tradycja ruskaW tradycji ruskiej często występują jako dwie dziewicze siostry: Zoria Utrienniaja (Zorza Poranna, od utro – „poranek”) jako bogini świtu, oraz Zoria Wieczerniaja (Zorza Wieczorna, od wieczer – „wieczór”) jako bogini zmierzchu. Każda miała stać po innej stronie złotego tronu Słońca. Zorza Poranna otwierała bramę niebiańskiego pałacu, gdy Słońce rano ruszało w wędrówkę po niebie, a Zorza Wieczorna zamykała bramę, gdy Słońce wracało na noc do swojej siedziby[1][2]. Siedziba Zorzy miała znajdować się na wyspie Bujan[8]. Mit z późniejszego okresu mówi o trzech Zorzach i ich specjalnym zadaniu[1]:
Zorza patronowała także małżeństwom, co objawia się tym, że często występuje w pieśniach ślubnych, oraz aranżowała je pomiędzy bogami. W jednej z pieśni małorosyjskich, gdzie Księżyc podczas wędrówki po niebie spotyka Zorzę, wprost przypisuje się jej tę funkcję[9][a]:
Modlono się do niej jako Zarii (Zaria) także o dobre plony oraz o zdrowie[10]:
Tradycja białoruskaW folklorze białoruskim pojawia się jako Zaranica (Зараніца) lub jako Zara-zaranica (Зара-Зараніца). W jednym z fragmentów Zorzę spotykają śś. Jerzy oraz Mikołaj, którzy wedle mitologii porównawczej pełnią funkcję boskich bliźniaków, którzy w mitologiach indoeuropejskich na ogół są braćmi bogini świtu: „Szedł święty Jerzy z Mikołajem, spotkali Zaranicę”[5]. W folklorze występuje także w formie zagadki[11]:
Chodzi tutaj o rosę, na którą księżyc nie reaguje a która znika pod wpływem słońca[11]. Zara prawdopodobnie jest po prostu boginią świtu, i można ją tłumaczyć dosłownie jako Świt, a Zaranica jest zdrobnieniem i może świadczyć o szacunku wobec Niej[5]. Tradycja polskaW folklorze polskim występują trzy siostry zorze: Zorza porankowa, Zorza południowa, Zorza wieczorowa, które pełnią funkcję Rodzanic[12]:
Zorza w kulturze
Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
|
|||||||||||||||||
