Gubernia grodzieńska

Gubernia grodzieńska

Гродненская губерния

gubernia
1801–1915
Herb
Państwo	Imperium Rosyjskie
Siedziba	Grodno
Powierzchnia	33 979 km²
Populacja (1897) • liczba ludności	1 603 409
• gęstość	47,1 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba ujezdów	8
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons

Gubernia grodzieńska (ros. Гродненская губерния; biał. Гродзенская губерня lub Гарадзенская губэрня; lit. Gardino gubernija^[1]) – jedna z guberni Imperium Rosyjskiego w latach 1801–1915 (część Kraju Północno-Zachodniego), utworzona na historycznej Grodzieńszczyznie, ziemiach zabranych I Rzeczypospolitej.

W 1796 roku powstała gubernia słonimska, która 12 grudnia 1796 została połączona z gubernia wileńską w gubernię litewską. Odtworzona ją ponownie w 1801 roku jako gubernia grodzieńska. Od 1819 roku gubernia grodzieńska pozostawała pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego^[2]. W 1842 roku do guberni grodzieńskiej włączono tereny zlikwidowanego obwodu białostockiego.

W 1891 ludność guberni liczyła 1 509 728 mieszkańców. Po wybuchu I wojny światowej od 1915 pod okupacją niemiecką, w składzie Ober-Ostu. W 1919 początkowo pod administracją marionetkowej Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad, następnie po ofensywie Wojska Polskiego w kwietniu 1919 pod administracją polską w formie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Po wojnie polsko-bolszewickiej teren guberni wszedł po traktacie ryskim w całości w skład II Rzeczypospolitej. Został wówczas podzielony między województwo białostockie, województwo poleskie i nowogródzkie. Po agresji sowieckiej na Polskę w 1939 jej byłe terytorium anektowane przez ZSRR zostało włączone do Białoruskiej SRR (w 1940 okręg Druskienik przekazano Litewskiej SRR).

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej jej byłe terytorium podzielono między obwód białostocki, włączony do III Rzeszy a Komisariaty Rzeszy Białoruś i Ukraina. 16 sierpnia 1945 część b. guberni na zachód od tzw. Linii Curzona znalazła się w granicach PRL^[3], część na wschód od tej linii po stronie sowieckiej, w granicach Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR^[4].

Początkowo w skład guberni wchodziło 8 ujezdów (powiatów), a od 1843 było ich 9:

• białostocki
• bielski (z włączonym doń w 1843 powiatem drohiczyńskim)
• brzeski
• grodzieński
• kobryński
• prużański
• słonimski
• sokólski
• wołkowyski

Według spisu z 1897 roku, w guberni umiejętność czytania i pisania posiadało 39% ludności powyżej 9 roku życia^[5].

Według rosyjskiego spisu ludności z 1897 roku Gubernię zamieszkiwało 1 603 409 osób, podział etniczny populacji przedstawiał się następująco^[6]:

• Rosjanie (w spisie jako Rosjan określano także Ukraińców i Białorusinów) – 1 141 714 (71,1%) w tym:
  • Białorusini – 705 045 (43,9%)
• Żydzi – 278 542 (17,3%)
• Polacy – 161 662 (10,1%)
• Inni – 21 491 (1,6%)

Największe miasta na podstawie danych z carskiego spisu powszechnego z 1897 roku oraz porównanie przynależności administracyjnej przed rozbiorami Polski oraz przynależności państwowej w międzywojniu i współcześnie:

	miasto	populacja	województwo (1771)	1930	2016
1.	Białystok	66 032	podlaskie
2.	Grodno	46 919	trockie
3.	Brześć	46 568	brzeskolitewskie
4.	Słonim	15 863	nowogródzkie
5.	Kobryń	10 408	brzeskolitewskie
6.	Wołkowysk	10 323	nowogródzkie
7.	Prużana	7633	brzeskolitewskie
8.	Sokółka	7598	trockie
9.	Bielsk	7464	podlaskie
10.	Brańsk	4087	podlaskie

• Dorota Michaluk: Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010, s. 597. ISBN 978-83-231-2484-9.

• Gubernia Grodno (ang.)
• Gubernia grodzieńska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 832 .