Tomasz Treter

Data i miejsce urodzenia	1 marca 1547 Chwaliszewo
Data i miejsce śmierci	11 lutego 1610 Frombork
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Inkardynacja	Jezuici
Multimedia w Wikimedia Commons

Tomasz Treter (ur. 1 marca 1547 w Chwaliszewie, zm. 11 lutego 1610 we Fromborku) – kanonik warmiński, sekretarz królewski, poeta, filolog, heraldyk, rytownik i tłumacz.

Pochodził z ubogiej rodziny mieszczańskiej. Był synem poznańskiego introligatora Jakuba i Agnieszki z Różanowskich.

• początkowe nauki pobierał w Poznaniu
• w latach 1566–1569 – kształcił się w kolegium jezuitów w Braniewie
• od 1569 – przebywał w Rzymie, gdzie studiował teologię i prawo. Uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. W Rzymie przebywał 22 lata. Był sekretarzem biskupów warmińskich: Stanisława Hozjusza i Andrzeja Batorego. Był kanonikiem przy Lateranie oraz pierwszym przełożonym Hospicjum Polskiego w Rzymie założonym przez Stanisława Hozjusza
• w latach 1579–1593 – był kanonikiem przy bazylice Santa Maria in Trastevere w Rzymie oraz kanonikiem ołomunieckim
• był sekretarzem Anny Jagiellonki, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy
• w lipcu 1584 wrócił do Polski
• w grudniu 1585 wybrano go na kanonika warmińskiego, był jednym z wybitniejszych członków kapituły warmińskiej, pełnił obowiązki jej kanclerza

Przygotował indeks do dzieł Horacego, opracował biogramy biskupów warmińskich, które wydane zostały w 1685 roku w dziele De episcopatu et episcopis Ecclesiae Varmiensis^[1], uzupełniając także żywoty biskupów poznańskich Vitae Episcoporum Posnaniensium Jana Długosza^[2]. Wykonał 100 miedziorytów przedstawiających sceny z życia Kardynała Stanisława Hozjusza wraz z objaśniającymi je odami pt. Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii (wyd. 1588)^[3]. Przełożył na łacinę dziełko Peregrynacja do Ziemi Świętej Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, które zostało wydane w roku 1601 pt. Hierosolymitana peregrinatio... ^[4].

• In Quinti Horatii Flacci... Poemata omnia rerum ac verborum locupletissimus Index, Antwerpia 1575, drukarnia K. Plantinus; wyd. następne przy: Poemata omnia, cz. 2, Frankfurt; wyd. zmienione i uzupełnione zob. Estreicher XXXI, 313; autograf: Bibl. Vallicelliana w Rzymie, szczegółowy indeks słów i rzeczy, opracowany z S. Drożyńskim (Drosiniusem) do poezji Horacego, według wydania lyońskiego Sebastiana Gruphiusa
• Vita et miracula S. Patris Benedicti, Rzym 1579 (tu sztychy Bernarda Passero z objaśniającymi epigramami T. Tretera wraz z przekł. hiszpańskim); wyd. następne: Rzym 1597 (bez tekstu hiszpańskiego); niektóre epigramy przedr. F. Hipler „Die Kupferstecher im Ermland”, Zeitschrift f. d. Geschichte u. Alterthumskunde Ermlands, t. 7 (1879-1881); F. Hipler „Treters Leben des h. Benedikt”, Zeitschrift f. d. Geschichte u. Alterthumskunde Ermlands, t. 7 (1879-1881)
• Pontificum Romanorum effigies, Rzym 1580, drukarnia F. Zanetti; wyd. następne: Rzym 1591
• Romanorum imperatorum effigies, Rzym 1583, drukarnia V. Accoltus; wyd. następne: Rzym 1590; Rzym 1592
• Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii, Rzym 1588 (zawiera 100 rycin na miedzi ze scenami z życia S. Hozjusza), 100 ód na wzór horacjański, objaśniających poszczególne ryciny, ogł. M.K. Treter, Kraków 1685, drukarnia F. Cezary; wyd. następne: brak miejsca wydania 1686; przedr. F. Hipler, Braniewo 1879; całość wyd. J. Umiński, Pelplin 1938; niektóre sztychy reprodukowali: J. Umiński „Zapomniany rysownik i rytownik polski XVI w.”, Collectanea Theologica (= Przegląd Teologiczny) 1932 i odb.; J. Umiński „Opinie o cnotach, świątobliwości i zasługach Stanisława Hozjusza”, Lwów 1932, Odrodzenie w Polsce. Materiały Sesji Naukowej PAN 25-30 października 1953 r., t. 2: Historia nauki, cz. 1, Warszawa 1956, pomiędzy s. 96-97, 144-145; Odrodzenie w Polsce. Przewodnik po Wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie 1953−1954, Warszawa 1953, ilustr. 33
• Regum Poloniae icones, Rzym 1591; wyd. następne: koniec XVII w.
• Sacratissimi Corporis Christi historia et miracula, Braniewo 1609, drukarnia J. Schönfels; przekł. polski: K. Miedzwiedzki pt. Trzy Święte Hostie, Poznań 1772; przekł. niemiecki (w skrócie) pt. Geschichte von den heiligen drei Hostien, Poznań 1799
• Symbolica vitae Christi, Braniewo 1612, drukarnia J. Schönfels
• De episcopatu et episcopis ecclesiae Varmiensis, Kraków 1685, drukarnia F. Cezary.
• Vitae Episcoporum Posnaniensium Per Ioannem [...] Dlugossium [...] conscriptae [...] Opera Thomae Treteri [...] in lucem editae, Braniewo 1604, drukarnia Jerzy Schönfels.

• M.K. Radziwiłł Sierotka Peregrynacja jerozolimska..., przekł. łaciński pt. Hierosolymitana peregrinatio..., Braniewo 1601, drukarnia J. Schönfels; wyd. następne: Antwerpia 1614; Taurini 1753; Cassoviae 1756.

• Korespondencja z biskupem S. Rudnickim z lat 1600-1610, rękopis: Archiwum Biskupie we Fromborku, sygn. D 62
• Liczna korespondencja w rękopisach bibliotek w Królewcu, Heilsbergu i w bibliotekach szwedzkich
• List od S. Reszki, dat. w Andrzejowie w roku 1590, w: S. Reszka Epistolarum liber unus, Neapol 1594.

Jego krewnym był dr Maciej Kazimierz Treter (łowczy podlaski, zm. 1692)^[5]. Rodzina Treterów została nobilitowana w 1669 i używała herbu Szreniawa bez krzyża^[6].

• Jan Chłosta, Słownik Warmii, Wydawnictwo Littera, Olsztyn 2002, s. 375
• Karol Beyer, Rysunki oryginalne Tomasza Tretera, kanonika warmińskiego z drugiej połowy XVI wieku, Warszawa, 1868
• A. Kopiczko, Duchowieństwo Katolickie Diecezji Warmińskiej w latach 1525-1821, cz. 2 Słownik, Olsztyn 2000, s. 333
• Antoni Oleszczyński, W pamięci znakomitych talentów Tomasza Tretera, 1827
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 345-347
• Średniowieczne źródła pomysłów ikonograficznych Tomasza Tretera
• Zapomniany rysownik i rytownik polski XVI w., ks. Tomasz Treter i jego Theatrum virtutum D. Stanislai Hosii
• Jerzy Sewer Dunin-Borkowski: Rocznik szlachty polskiej. T. 2. Lwów: Księgarnia K. Łukaszewicza, 1883, s. 1-799.

• Treter Tomasz, Theatrum virtutum ac meritorum D. Stanislai Hosii S.R.E. presb. card., maioris penitentiarii et episcopi Varmiensis w serwisie Polona.pl kolekcja Skarbiec Biblioteki Narodowej
• Treter Tomasz, Grafika i rysunki w serwisie Polona.pl
• Treter, Tomasz, Vitae Episcoporum Posnaniensium Per Ioannem [...] Dlugossium [...] conscriptae [...] Opera Thomae Treteri [...] in lucem editae, Braniewo 1604 [1]