Miejscowość ta położona jest w województwie podkarpackim, przy ujściu potoku Głojsce do Wisłoki, na równinnym wzniesieniu o wysokości 313 m n.p.m. Zasłonięty od południa i północy zalesionymi wzgórzami. Stąd wychodzą drogi w sześciu kierunkach: na płn. zach. do Osieka, na zachód do Gorlic, na wschód do Dukli, na południe do Krempnej i na Słowację, na wschód do Sanoka i w Bieszczady i na północ do Jasła.
Tablica na budynku Liceum Ogólnokształcącego w Nowym Żmigrodzie, upamiętniająca węgierskiego poetę epoki odrodzenia – Bálinta Balassiego.
Ziemie te zamieszkiwało plemię – czy raczej związek plemion – Lędzian, tworzących protopaństwo, które w IX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależność Wielkich Moraw. Po upływie wieku przeszło pod panowanie Czech, a potem Wiślan. Jeszcze w IX wieku tereny Nowego Żmigrodu były nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan. O Lędzianach świadczą nazwy miejscowości np. Łężyny, dawniej Lędziny, lub też nazwiska tu często spotykane.
Prace wykopaliskowe świadczą, że była tu osada w X wieku.
Z terenów nadwiślańskich – z doliny Dunajca, Białej, Wisłoki, zaczęli przybywać pierwsi osadnicy. Początkowo ziemie Beskidu Niskiego, porośnięte dziewiczymi lasami, były w całości własnością polskiego króla, a od XI wieku rozpoczęły się nadania na rzecz klasztorów, biskupstw i świeckich feudałów.
Od XIII wieku tereny Nowego Żmigrodu zaczęli zasiedlać Wołosi – pasterskie ludy bałkańskie, zakładając wsie na prawie wołoskim, dostosowanym do pasterskiego trybu życia. Wieś Nowy Żmigród jako osadę odnotowano w 1277 roku, a jej zalążkiem był istniejący tu wcześniej gród.
W 1305 r. w sfałszowanym dokumencie pojawia się Albert ze Żmigrodu jako wojewoda krakowski, a był wojewodą sandomierskim. Istnieje wzmianka o mieście z 1305 roku, kiedy stanowiło własność rodu Bogoriów, np. Wojciecha Bogorii ze Żmigrodu (1274–1316), szlachcica z rycerskiego rodu, syna Piotra z Bogorii i Skotnik – wojewody sandomierskiego (1306–1316), a potem dziedzicem był Mikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h. Drużyna (ok. 1446–1490) kasztelan przemyski, wojewoda bełski.
Wzmianki, m.in. Andrzeja de Vercilis – kanonika wrocławskiego, który po soborze w latach 1311–1312 zbierał na tych ziemiach fundusze na wyprawę krzyżową, oraz dokumenty papieża Jana XXII (1321 r.) i Jana Długosza (1326 r.) piszącego już o kościele w Nowym Żmigrodzie świadczą, że miejscowość ta istniała jeszcze przed lokacją na prawie magdeburskim. W 1326 r. Nowy Żmigród jako miasto zapisane zostało w spisie kościołów (Theiner Monument I, 228). Wymieniono tu parafię in antiqua Smigrod, czyli Nowy Żmigród na ziemiach Polski. Według tego dokumentu, w 1331 roku gród ten nazywał się Żmigród. Lokowany był za panowania Kazimierza Wielkiego na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry, na
prawie magdeburskim z polską nazwą „Żmigród”. Był to stary gród przygraniczny, przy którym pobierano cło. Ludność, która zasiedlała te tereny była przeważnie polska.
Wzmianki te o Żmigrodzie pochodzą z 1331 roku, kiedy to Jan XXII ze względu na dużą tu ilość wiernych, daje zezwolenie dla polskiego prowincjała oo. Dominikanów na założenie klasztoru w Nowym Żmigrodzie. Przyczynę powstania klasztoru, papież podał w dokumencie erekcyjnym wydanym w Awinionie, w którym proszono go „aby pozwolił w twierdzy Żmigrodzie, na krańcach diecezji krakowskiej, ku granicom schizmatyckich Rusinów, którzy mieszkają tuż bezpośrednio poza diecezją krakowską, założyć klasztor oo. dominikanów, dla wielkiej ilości wiernych tam mieszkających, z powodu sąsiedztwa ze schizmatykami, ze względu na ich zbawienie, celem pouczenia ich o wierze katolickiej”.
W 1332 r. Władysław Łokietek na zjeździe w Wiślicy wydaje przywilej dla Nowego Żmigrodu, aby kupcy nie omijali tego grodu. Kazimierz Wielki nadał takie prawo dla Nowego Żmigrodu w 1345 r.
Przed rokiem 1340 granica państwowa między państwem piastowskim Kazimierza Wielkiego, a księstwem halickim przebiegała przez krótki czas na rzece Wisłok.
Według aktu wydanego w 1345 r. dla Sącza trakt handlowy na Ruś prowadził z Sącza przez Biecz i Żmigród do Sanoka.
Dokument z 1345 r. podaje, że wsie Głojsce, Kopytowa, Łubno leżały na terytorium Żmigrodu.
Jan Długosz w XV w. podaje, że Nowy Żmigród posiadał już kościół parafialny.
Dziedzicami miasta w XV w. byli Jan herbu Drużyna oraz Jan i Czesław z Wojczy h. Powała, a także według Długosza Jan i Jakub Sieniawa z Sieniawy. Ze Złotej Księgi wynika, że w Nowym Żmigrodzie 1438 r. istniał zamek, który wraz ze Żmigrodem otrzymał Przybysław. Po jego zgonie majątek przeszedł na siostrę Katarzynę, która wyszła za mąż za Mikołaja Stadnickiego ze Stadnik, a potem w 1436? r. za Krzesława Wojczyka, którego synowie współdziedziczyli ze Stadnickimi te dobra. W 1467 r. Jan Kobyleński został pozwany przez Mikołaja i Katarzynę Stadnickich oraz Jana i Krzesława Wojszyków, rodzeństwo przyrodnie niepodzielone, dziedziców Żmigrodu o to, że nie chce z nimi dokonać rozgraniczenia i usypania kopców między ich posiadłościami: Siedliskami, Lisią Górą (dziś Łysa Góra), a należącymi do niego: Makowiskami, Leszczyną, Draganową i Głoścami (dziś Głojsce).
W 1474 roku, w czasie walk o koronę węgierską, pobliskie wsie padły ofiarą najazdu węgierskiego. Oddziały zaciężne pod wodzą Tomasza Tharczaya, utworzywszy sobie na dwa lata (do 1476 r.) bazę w zdobytym Nowym Żmigrodzie, plądrowały Podkarpacie, paląc m.in. krośnieńskie przedmieścia. Między królem Kazimierzem Jagiellończykiem a Maciejem Korwinem doszło do normalizacji warunków współżycia na pograniczu. Pertraktacje polsko-węgierskie doprowadziły do pokoju, który został zawarty 21 lutego 1475 r. Na podstawie układów wydano sobie jeńców, zwrócono zamki, np. w Nowym Żmigrodzie, wynagrodzono szkody i zawarto trzyletni rozejm.
W 1522 r. wybuchł olbrzymi pożar Żmigrodu, więc Zygmunt I Stary na prośbę dziedziców Andrzeja Stadnickiego i Czesława Wojszyka zwolnił miasto od podatków na 12 lat. W 1545 r. nadano dla miasta prawo na jarmarki i połączył beneficium Nowego ze Starym Żmigrodem. Andrzej Stadnicki, syn Mikołaja, podkomorzy przemyski i kasztelan sanocki, posiadał okoliczne wioski oraz Krempną. Potem dziedziczył je jego syn Mikołaj. W 1577 roku, jak podają lustratorzy, miasto spłonęło powtórnie.
Znaczne nasilenie osadnictwa wołoskiego nastąpiło w XVI wieku., co spowodowało ponowne lokacje na prawie wołoskim, wsi wcześniej lokowanych na prawie niemieckim. Wzajemne przenikanie różnych narodowości, kultur, religii i gospodarki przyczyniło się do powstania odrębnej grupy etnicznej Łemków wyznania greckokatolickiego. W późniejszym okresie część Łemków przeszła na prawosławie, stąd widoczne w krajobrazie beskidzkim cerkwie, oprócz greckokatolickich także prawosławne.
W 1603 roku Andrzej Stadnicki odnowił klasztor dominikański.
[XVI–XVIII wiek w. był okresem rozkwitu gospodarczego Nowego Żmigrodu. Rozkwit ten i bogactwo przyciągały na tereny Nowego Żmigrodu oprócz kupców także bandy węgierskich rabusiów zwanych „tołhajami”. Napadali oni na handlarzy przemierzających trakt winny z Węgier do Polski.
Prawa miejskie nadane zostały w 1625 roku. Kościół parafialny w Nowym Żmigrodzie p. w. św. Piotra i Pawła, wybudowany pierwotnie w XVI wieku, był kilkakrotnie odbudowywany, m.in. w roku 1643.
W styczniu 1770 r. w ramach konfederacji barskiej działały tu oddziały Skotnickiego i Karola Radziwiłła (dziedzica Żmigrodu), w których byli nie tylko Polacy, ale i Łemkowie. 21 lipca 1770 r. na przełęczy Majdan koło Bartnego i pod Żmigrodem doszło do starć Konfederatów z wojskami rosyjskimi.
W Nowym Żmigrodzie na cmentarzu postawiono im pamiątkowy pomnik, a w południowej części regionu znajdują się groby konfederatów i upamiętniające je wzgórze Trzech Krzyży.
W 1775 r. licznie zgromadzona tu szlachta witała wracającego z zagranicy Karola Radziwiłła: Tu JO xiąże Karol Radziwiłł, wojewoda wileński, ordynat nieświeski, ołycki, kawaler orderu ś. Andrzeja, ś. Aleksandra, orła białego i ś. Huberta; po zspokojonej burzy z konfederatami polskiemi z zagranicy powracając, pierwszy krok wstrzymał w dobrach własnych, gdzie od niezliczonych prawie xiążąt, panów orderowych, senatorów, urzędników obywatelów z całej Polski i Litwy był witany (...).[8]
Po Stadnickich dziedziczyli te dobra Wiśniowieccy i w końcu XVIII w. Radziwiłłowie, w XIX w. Bobowscy i Józef Zubrzycki.
W czasie zaborów zaborcy zlikwidowali klasztor dominikanów w Żmigrodzie oraz zastosowali represje względem księży za cesarza Józefa II (tzw. reformy józefińskie).
W 1843 r. pożar ponownie zniszczył część Żmigrodu, w tym i kościół.
W czerwcu 1849 r. w mieście nocował car Mikołaj I, który przybył tu wizytować 90-tysięczny korpus wojsk rosyjskich pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza, mający ruszyć na Węgry w celu stłumienia tamtejszego powstania. Po przeglądzie wojsk pod Duklą 19 czerwca i odprowadzeniu ich nad granicę węgierską w Barwinku car wrócił do Żmigrodu i udał się stąd do Krakowa[9].
W połowie XIX w. popularna „Geografia (...) królestw Galicyi i Lodomeryi” w haśle „Żmigród” podawała, iż to miasto Obfite w ślusarzów, tkaczów z najwięcej żydów.[8]
Jesienią 1863 r. część mieszkańców Żmigrodu i okolic, m.in. Michał Siwiński wraz z kolegami Arteckim i Kollerem oraz Adolf Kłapkowski (1846–1932, zesłany na Sybir), wstąpili do oddziału powstańczego, liczącego ok. 1000 osób (głównie złożonego z byłych żołnierzy austriackich), z komendantem Chruściakiewiczem. Dowodzić nimi miał Zygmunt Jordan. Ochotnicy walczyli w powstaniu styczniowym, a potem dostali się do niewoli rosyjskiej. Na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie pochowany jest pochodzący z Harklowej powstaniec i długoletni zesłaniec – katorżnikJan Siwiński oraz m.in. Adolf Kłapkowski.
W 1878 r. – odbyło się wydzielenie ze starostwa krośnieńskiego Sądu Powiatowego w Żmigrodzie i przydzielenie go do starostwa jasielskiego.
Rynek, przed 1910
Na przełomie XIX i XX w. nawiedziła miasto epidemia tyfusu. Jeden z Potulickich, właścicieli miasta, był lekarzem i stwierdził, że przyczyną rozszerzania się epidemii była głównie zanieczyszczona woda. W wyniku tego już w 1904 r. miasto otrzymało wodociąg[10].
Ostatnimi właścicielami Żmigrodu byli hrabiowie Potuliccy. W ich dworze po II wojnie światowej mieściła się przez pewien czas szkoła rolnicza. Później dwór – nieużytkowany – popadł w ruinę i został rozebrany. Pozostał po nim park w rejonie skrzyżowania z drogą do Gorlic[10].
W czasie II wojny światowej i walk wrześniowych w 1939 r. 2. batalion KOP z 2. Brygady Górskiej majora Jerzego Dembowskiego, wycofywał się wzdłuż szosy Gorlice-Nowy Żmigród. Posiadał nieuzbrojoną kompanię roboczą i ewakuowanych cywilów, dlatego poniósł duże straty. Wielu żołnierzy dostało się do niewoli, a reszta, po wielogodzinnej walce, odchodząc w kierunku północno-wschodnim, przybyła pod Jasło o świcie 8 września 1939 r. Działała tu Placówka AK Żmigród „Zimorodek” z dowódcą sierżantem Józefem Przybyłowskim „Zdzisławem”.
25 kwietnia 1943 r. gestapowiecWilhelm Schuhmacher na cmentarz do Nowego Żmigrodu sprowadził 16 kalekich Łemków, Romów, Żydów i ich rozstrzelał. Na wiosnę 1943 r. Eugeniusz Morawski „Jur” z Walaszkiem „Szczygłem” opracował szczegółowy plan likwidacji obsady posterunków w Nowym Żmigrodzie. Patrole AK Antoniego Zawadzkiego „Teresy” urządzały różne akcje, m.in. zlikwidowały ukraińskiego komendanta posterunku w Krempnej. 20 kwietnia 1943 r. wykonano wyrok na niebezpiecznym konfidencie gestapo, winnym śmierci kilku Polaków w Nowym Żmigrodzie.
20 maja 1943 r. patrol dyw. Franciszka Płonki „Kubackiego” powstrzymał przed nieograniczonym rekwirowaniem bydła, napadając na samochód starosty krośnieńskiego F. Heinischa i kierownika krośnieńskiej rzeźni, jadących na spęd bydła kontyngentowego. Zabrano im samochód i broń. W ramach Akcji „Burza” patrol por. Edwarda Krajewskiego w nocy z 10 na 11 sierpnia 1944 r. zniszczył most drogowy nad Iwielką w Tokach i czołg.
17 sierpnia 1944 r. zaatakowano Niemców, którzy zginęli. Wieźli na furmance sprzęt i broń.
W Hałbowie, przy drodze do Krempnej, na południe od Nowego Żmigrodu, w pobliżu przystanku PKS Hałbów i przełęczy, w lesie znajduje się cmentarz z mogiłami. W lipcu 1942 r. hitlerowscy oprawcy zamordowali ok. 1260 Polaków, głównie żydowskiego pochodzenia, z Nowego Żmigrodu i przywiezionych z Łodzi. Niemcy część Żydów z Nowego Żmigrodu wymordowali na miejscowym kirkucie, a pozostałych ok. 500 wywieźli do obozu pracy w Płaszowie, i do obozu zagłady w Bełżcu. Trzy dni później na polanie w Przeczycy, Niemcy rozstrzelali większość Żydów z getta w Jodłowej.
W 1944 r. patrol Suskiego zaatakował pod górą Hałbów Niemców zdobywając broń.
Michał Sałustowicz, starosta jasielski, w sprawozdaniu z dnia 15 września 1945 r. napisał:
Łysa Góra, Makowiska, Nienaszów i Nowy Żmigród zniszczone w prawie 100%, a na polach leży około 10 000 trupów żołnierzy i osób cywilnych zabitych w czasie o przełamanie frontu, a pola zaminowane". Kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki, został zniszczony w czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również piękny Rynek z drewnianymi domami z podcieniami.
Po roku 1944 rozpoczęły się represje na AK-owcach, których osadzano w więzieniach i w obozach, lub wywożono na Syberię.
Tutaj działali rabini z dynastii sądecko-żmigrodzkiej:
W czerwcu 2016 w pobliżu Nowego Żmigrodu odnaleziono przypadkowo cztery miecze z brązu typu liptowskiego datowane wstępnie na lata pomiędzy 1200 a 1050 p.n.e. Miecze zakończone są tarczkami z guzkiem. Na rękojeści widoczne są charakterystyczne trzy taśmowate zgrubienia i wykonany w kształcie dzwonu jelec[11].
Ludzie związani z Nowym Żmigrodem
Bálint Balassi (ur. 1554–1594) – węgierski poeta epoki odrodzenia. Podczas swojego pierwszego pobytu w Polsce (1570–1572) mieszkał w Nowym Żmigrodzie[12].
Stefan Fiałkiewicz (1916–1942) – uczestnik polskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, rozstrzelany przez hitlerowców.
Maria Kołsut (1896–1981) – członkini organizacji Eleusis, nauczycielka, patronka Publicznej Szkoły Podstawowej w Grabówce.
Adam Kopyciński (1849–1914) – ksiądz katolicki, profesor, wykładowca w Seminarium Duchownym w Tarnowie, teolog, homileta, wielokrotny poseł, honorowy obywatel miasta Żmigrodu.
↑Zarządzenie nr 17 Prezesa Rady Ministrów z dnia 5 lutego 1968 r. w sprawie zmiany i ustalenia nazw niektórych miejscowości i obiektów fizjograficznych (M.P. z 1968 r. nr 6, poz. 34)
↑Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 56–57.
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ abEwaryst Andrzej Kuropatnicki: Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi. Wyd. powtórne. Lwów: Nakładem Wojciecha Manieckiego, 1858, s. 28-29.
↑Antoni Bal, Władysław Chajec, Antoni Lorens, August Mazurkiewicz, Franciszek Sulimowski, Juliusz Ross, Marian Ziobro: Ilustrowana monografia powiatu krośnieńskiego oraz Przewodnik Turystyczny po Krośnie nad Wisłokiem i okolicy. PTTK Oddział w Krośnie nad Wisłokiem, 1957, s. 54.
↑ abMościcki Bogdan: Po Nowym Żmigrodzie błądząc, w: „Gościniec” R. XXI, nr 10 (239), październik 1989, s. 20–22
↑„Jan Gancarski. To wyjątkowy na ziemiach polskich skarb mieczy z brązu. Dla porównania trzeba podkreślić, że z terenów dawnej Galicji znane są tylko dwa okazy tego rodzaju zabytków, które zostały odkryte jeszcze w XIX wieku”. Jan Gancarski, Karpacka Troja, nowiny24.pl. 2016-06-02
↑JanJ.ŚlaskiJanJ., Posłowie [w.] Bálint Balassi, Poezje. Wybór wierszy Teresa Worowska, Warszawa 1994. Brak numerów stron w książce
↑PiotrP.FiguraPiotrP., „Nieśmy cegłę po cegle na pogorzelisko, a miasto Żmigród wstanie z popiołów”. Redakcja „Gazety Lwowskiej” wobec pożaru Nowego Żmigrodu z 17 kwietnia 1843 r., „„Zwiastowanie. Pismo Diecezji Rzeszowskiej””, 2019. Brak numerów stron w czasopiśmie
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
