Gmach Sejmu Śląskiego w Katowicach
Gmach Sejmu Śląskiego w Katowicach – budynek biurowy w Katowicach, położony na terenie dzielnicy Śródmieście, przy ulicy Jagiellońskiej 25. Wzniesiony został w latach 1924–1929, stając się największym pod względem kubaturowym budynkiem administracyjnym w Polsce. Symbolizował autonomię województwa śląskiego w II Rzeczypospolitej, gdzie swoją siedzibę miał Urząd Wojewódzki oraz Sejm Śląski. Gmach ten, wzniesiony w stylu neoklasycystycznym, wyróżnia się elewacją z pilastrami oraz bogatymi zdobieniami architektonicznymi. Wewnątrz znajdują się m.in. amfiteatralna sala Sejmowa, reprezentacyjne klatki schodowe w westybulu i korytarze wykończone dekoracjami w stylu art déco. Gmach pełni funkcję administracyjną. Siedzibę ma tutaj Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego wraz z Sejmikiem Województwa Śląskiego oraz Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach. HistoriaW 1922 roku wschodnia część Górnego Śląska wraz z Katowicami została włączona do Polski, a już dwa lata wcześniej, 15 sierpnia 1920 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Statut Organiczny Województwa Śląskiego – akt nadający szeroką autonomię województwu śląskiemu, w tym ustanawiający Sejm Śląski[1]. Uroczyste, inauguracyjne posiedzenie nowego organu nastąpiło 10 października 1922 roku[2][3]. Pierwszą, tymczasową siedzibą Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego był budynek dawnej Szkoły Rzemiosł Budowlanych przy ulicy Wojewódzkiej[4]. Autonomiczne władze wojewódzkie potrzebowały jednak własnej siedziby adekwatnej do swoich zadań i rangi[5]. Decyzję o budowie gmachu Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego podjęto w grudniu 1922 roku[6] – 20 grudnia wojewoda śląski Zygmunt Żurawski powołał Komitet Budowy Gmachu Urzędu[7]. 9 maja 1923 roku został ogłoszony konkurs otwarty na projekt budynku[6][8]. Wymogami konkursu było m.in. zachowanie monumentalnego charakteru siedziby władz oraz wykluczenie stylu gotyckiego kojarzonego wówczas z kulturą i tradycją niemiecką[9]. Na konkurs wpłynęło na 67 prac od 65 pracowni[5], a do realizacji wybrano projekt krakowskich architektów Kazimierza Wyczyńskiego[a], Stefana Żeleńskiego i Piotra Jurkiewicza[9], którzy otrzymali pierwszą nagrodę[6]. Werdykt jury konkursowego ogłoszono 15 września 1923 roku[10]. Budowę gmachu rozpoczęto wiosną 1924 roku. Rok później sięgał on wysokości pierwszego piętra, a w 1926 roku przykryto go żelbetowym stropem. Roboty wykończeniowe oficjalnie trwały do 1929 roku, lecz w rzeczywistości zakończyły się w pełni w 1932 roku[11]. Budynek został poświęcony 5 maja 1929 roku przez biskupa katowickiego ks. Arkadiusza Lisieckiego, a w uroczystości tej uczestniczył m.in. prezydent Polski Ignacy Mościcki[12]. Była to największa inwestycja budowlana okresu międzywojennego w Katowicach, a także jedyny w kraju obiekt łączący funkcje siedziby parlamentu i władzy wykonawczej[6]. Był wówczas także pod względem kubatury największym zrealizowanym budynkiem w Polsce[13]. Jego budowa została w całości sfinansowana ze środków województwa śląskiego, a jej pełny koszt (wraz z wyposażeniem gmachu) wyniósł 12,5 mln złotych[14]. Do wybuchu II wojny światowej w gmachu Sejmu Śląskiego mieściło się również (w założeniu tymczasowo), powstałe w 1929 roku Muzeum Śląskie w Katowicach, którego otwarcie w specjalnie dla niego wybudowanym budynku przy późniejszym placu Bolesława Chrobrego miało nastąpić w 1940 roku. Inauguracja tymczasowej ekspozycji w gmachu Sejmu Śląskiego przez wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego nastąpiła 29 maja 1930 roku[15]. Ponadto w gmachu odbywały się wystawy, w tym: I. Wszechsłowiańska Wystawa Filatelistyczna Numizmatyki, wystawa sztuki sakralnej (prezentowano na niej m.in. witraże Józefa Mehoffera) czy Wystawa Książki Polskiej[16]. W okresie niemieckiej okupacji Polski w latach 1939–1945 gmach stał się siedzibą najważniejszych nazistowskich instytucji na Górnym Śląsku. Już 4 września 1939 roku został zajęty przez Szefa Zarządu Cywilnego pod przywództwem Otto Fitznera. Od października 1939 roku był siedzibą rejencji katowickiej, której prezydentem został Walter Springorum , a po utworzeniu na początku 1941 roku prowincji górnośląskiej siedzibą nadprezydium i kierownictwa okręgowego NSDAP, na czele których stanął nadprezydent i gauleiter Fritz Bracht. Przemianował on przedwojenny gmach Sejmu Śląskiego na „Gauhaus” (z niem. Dom Okręgowy). Budynek został przez Niemców opuszczony w dniach 25-27 stycznia 1945 roku podczas ewakuacji spowodowanej zbliżającymi się do Katowic wojskami sowieckimi[17]. Po 1945 roku samorządowy gmach został upaństwowiony[18]. W czasach Polski Ludowej realny ośrodek decyzyjny władz przeniósł się do gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach po drugiej stronie współczesnego placu Sejmu Śląskiego[19]. W tym czasie gmach Sejmu Śląskiego był siedzibą m.in. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej[20]. Gmach przez lata niszczał i dopiero powołany przez premiera Tadeusza Mazowieckiego w 1990 roku wojewoda katowicki Wojciech Czech rozpoczął starania nad przywróceniem historycznego wyglądu wnętrz[19]. Wcześniej, bo 18 sierpnia 1978 roku został wpisany do rejestru zabytków[21], natomiast 22 października 2012 roku ustanowiono go pomnikiem historii[22]. W 2014 roku zakończono pierwszy etap remontu sali Sejmowej, w ramach którego odtworzono jego przedwojenny wygląd (m.in. fotel przeznaczony dla marszałka czy miejsce dla stenografów), a także wyposażono ją m.in. w klimatyzację oraz systemy do głosowania, audiowizualny i teleinformatyczny. W drugim etapie, obejmującym galerię i kuluary, prace trwały do 2015 roku[23]. W 2024 roku rozpoczęły się prace nad renowacją znajdującej się w gmachu windy paciorkowej, w ramach której zaplanowano m.in. przywrócenie przedwojennego wyglądu kabin windy[24]. Ogólna charakterystykaGmach Sejmu Śląskiego to budynek biurowy[25] położony przy ulicy Jagiellońskiej 25 w Katowicach[26], w południowej części dzielnicy Śródmieście. Zajmuje kwartał ograniczony od północy ulicą Jagiellońską, od południa ulicą J. Ligonia, od zachodu ulicą J. Lompy, a od wschodu ulicą W. Reymonta[27]. Siedzibę mają w nim: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Śląski Urząd Wojewódzki oraz Sejmik Województwa Śląskiego[13]. Jest to obiekt murowany o konstrukcji żelbetowej z wypełnieniem ceglanym. Przyziemie ryzalitów oraz cokoły pilastrów we wnękach wejściowych licowane są płytami z piaskowca szydłowieckiego[28]. Powierzchnia zabudowy gmachu wynosi 6 681 m²[25], szerokość (od strony placu Sejmu Śląskiego) 92 m, długość (wzdłuż ulicy Jagiellońskiej) 106,5 m, a wysokość 31 m (z attyką 33,4 m). Liczy łącznie 8 kondygnacji: dwie podziemne, pięć nadziemnych i piętro w partii zwieńczenia gmachu – jego okna wychodzą na dziedziniec. Łącznie okien w budynku jest 1,3 tys. Budynek wewnątrz posiada 634 pomieszczenia o łącznej kubaturze 161 474 m³[13]. Został wzniesiony w stylu nawiązującym do klasycyzmu[9][13] (neoklasycyzm[7]), natomiast dekoracje rzeźbiarskie fasad w postaci tarcz z inicjałami „RP”, rózg liktorskich i orłów legionowych (na fryzie) oraz wystrój wnętrz, szczególnie westybulu i sali Sejmowej, nawiązują do stylistyki art déco[6]. Zespół wykonawczy gmachu tworzyli architekci: Stefan Żeleński, Piotr Jurkiewicz i Ludwik Wojtyczko[18]. Gmach uznany jest za pomnik historii, wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych pod nr. A/285/09 i do gminnej ewidencji zabytków miasta Katowice, a także włączony jest do strefy ochrony konserwatorskiej ustanowionej na podstawie przepisów uchwalonego 28 maja 2014 roku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego[25]. Architektura zewnętrznaBryła gmachu Sejmu Śląskiego jest zwarta i symetryczna, z osią symetrii biegnącą w kierunku wschód-zachód, zwieńczona dachem pogrążonym krytym blachą, ukrytym za attyką[27]. Składa się z czteroskrzydłowego korpusu głównego flankowanego w narożach ryzalitami[6], z wewnętrznymi podwórkami w formie studni[27]. Ryzality te tworzą formy bastionów, przez co gmach porównywany jest do do typu palazzo in fortezza[29]. W bloku środkowym gmachu umieszczona jest sala Sejmowa[13]. Monumentalność bryły budynku podkreślono pilastrami w wielkim porządku[6], których kapitele ozdobiono rzeźbami orłów legionowych (w głównym korpusie gmachu) lub herbami górnośląskich miast (w ryzalitach): Katowic, Bielska, Rybnika, Żor, Bierunia Starego, Wodzisławia Śląskiego, Cieszyna, Miasteczka Śląskiego, Lublińca, Pszczyny i Mysłowic[30]. Poziomy podział elewacji tworzą cokół i partia środkową z fryzem i attyką[13]. Fryz ozdabiają tarcze z inicjałami „RP”, rózgi liktorskie i orłów legionowe[31]. Początkowo na fryzie miały się znajdować przedstawienia uskrzydlonych lwów, jednakże po przewrocie majowym projekt zmieniono na orły legionowe[30]. Attyka w elewacji zachodniej ozdobiona jest dodatkowo płaskorzeźba z godłem Polski i towarzyszącymi mu postaciami geniuszy[29]. Została ona odtworzona w 1987 roku[32]. Zachodnia elewacja gmachu (główna), gdzie znajduje się wejście do części sejmowej gmachu[29], jest pięciokondygnacyjna z niską partią cokołu. Zaakcentowana została monumentalnymi schodami i mocniej niż w pozostałych elewacjach, wysuniętymi ryzalitami. Schody te prowadzą do trzech analogicznych wejść, ponad którymi znajdują się podwójne dwukondygnacyjne okna zdobione trójkątnymi frontonami na wspornikach. Elewacje północna i południowa są pięciokondygnacyjne z niską partią cokołu, trzynastoosiowe, artykułowane sześcioma pilastrami. W północnej elewacji w środkowej osi znajdują się trzy otwory wejściowe, a w południowej jeden. Wschodnia elewacja jest trójkondygnacyjna ze skrzydłem z umieszczoną na osi bramą wjazdową[27].
Architektura wnętrz i wyposażenieWestybulWestybul jest reprezentacyjną salą z otwartymi korytarzami na kształt renesansowych krużganków i z dwubiegową klatką schodową[33][34]. Wzniesiona na planie prostokąta[27] sala biegnie przez wysokość wszystkich nadziemnych kondygnacji i nakryta jest kopułą[34] wspartej na pendentywach z latarnią, z której zwornika zwisa żyrandol[35]. Westybul wsparty jest na dwubarwnych filarach oblicowanych beżowym marmurem z głowicami z szarego marmuru. Od wschodu przylega do klatki schodowej, a od zachodu zamyka go siedmioosiowa ściana[27], która wraz z pozostałymi w westybulu jest pokryta sztucznym marmurem[28]. Bezpośrednie wejście do westybulu prowadzi od strony placu Sejmu Śląskiego[33]. Sala ta jest bogato zdobiona, w większości według projektu Ludwika Wojtyczki[33]. Została ozdobiona dekoracjami ornamentowymi w postaci kapiteli podpór i podniebienia kopuły[34], gdzie znajdują się wizerunki herbów górnośląskich miast: Katowic, Bielska, Bierunia Starego, Cieszyna, Lublińca, Miasteczka Śląskiego, Mysłowic, Pszczyny, Rybnika, Skoczowa, Wodzisławia Śląskiego i Żor[13]. Na ścianach tarczowych kopuły znajdują się płaskorzeźby z następującymi alegoriami: Śląsk rolniczy, Śląsk przemysłowy, Śląsk powstańczy i Polonia Tronująca[14]. Ich pierwotnym autorem był krakowski artysta Jan Raszka[13]. W czasie niemieckiej okupacji zostały one zniszczone, a w latach 2020–2021 odtworzone[36]. Sala SejmowaJest dwukondygnacyjna, założona na planie półkola i zakończona prostokątnym prezydium[35]. Jej ściany zostały pokryte sztucznym marmurem[28], a nakryta jest elipsoidalną, szklaną kopułą, której bęben został wypełniony płytkimi prostokątnymi kasetonami ze złotym malowanym ornamentem na białym tle. Wsparta jest na ośmiu wolnostojących filarach i dwu przyściennych. Nad filarami znajduje się gzyms wyprofilowany w czerwonym marmurze, a nad nim fryz z typie antemionu[35]. Salę Sejmową otaczają kuluary[5], z których do środka prowadzi pięć wejść[32] w zdobionych portalach autorstwa Ludwika Wojtyczki[5]. Pomiędzy wejściami znajdują się cztery wnęki, w których pierwotnie znajdowały się popiersia wielkopolskiego artysty Marcina Rożka przedstawiające: Karola Miarkę, Juliusza Ligonia, Pawła Stalmacha i ks. Józefa Londzina. Zostały zniszczone w czasach II wojny światowej, a w 1986 roku w ich miejsce powstały nowe autorstwa Augustyna Dyrdy z tą różnicą, że zamiast popiersia ks. Józefa Londzina pojawiła się rzeźba Józefa Lompy[32][14]. Sala Sejmowa posiada amfiteatralny układ[34] z 140 miejscami dla radnych Sejmiku Województwa Śląskiego (pierwotnie 80 dla posłów i prezydium Sejmu Śląskiego), 30 miejscami dla przedstawicieli Urzędu Wojewódzkiego, 30 miejscami dla prasy[14] i umieszczonymi na galerii 198 miejscami dla publiczności (pierwotnie 120). Centralnym miejscem jest trybuna marszałkowska z bogato zdobionymi fotelami marszałka i wicemarszałków. Pierwotnie za prezydium wisiał kilim projektu Stefanii Ligasiowej wykonany w krakowskiej pracowni Wandy Grottowej[32]. Była to pierwsza sala parlamentarna na ziemiach polskich[16] i posłużyła jako wzorzec dla Kazimierza Skórewicza, autora rozbudowy gmachu Sejmu RP w Warszawie ukończonej w 1928 roku[34].
Sala MarmurowaSala Marmurowa, nazywana w latach międzywojennych Recepcyjną, służyła jako miejsce oficjalnych spotkań i balów. Jest zwornikiem dwóch urzędów: marszałkowskiego i wojewódzkiego[33]. Znajduje się ona w zachodnim skrzydle gmachu Sejmu Śląskiego[37], na drugiej kondygnacji[13]. Posiada ascetyczny wygląd. Pokryta jest płytami ze sztucznego marmuru, a drzwi umieszczone są w ozdobnych portalach[38]. Po bokach środkowego okna i bocznych portali umieszczone są kaloryfery, których obudowa stylizowana jest na klasycystycznych kominkach z półką[35]. Pierwotnie sala ta miała białe marmurowe ściany, wielkie lustra i trzy balkony, z czego jeden z nich był przystosowany dla orkiestr[37]. W okresie II wojny światowej została poważnie przebudowana w stylu monumentalnej architektury nazistowskiej według projektu architekta Alberta Speera. Oryginalne pozostawiono wówczas jedynie okna i kasetonowy sufit[37], a powstała sala, którą z założenia miano upodobnić do wnętrz gmachu Kancelarii Rzeszy w Berlinie. Po II wojnie światowej sala ta nie była przebudowywana. Posłużyła ona później jako plan scenerii dla serialu Stawka większa niż życie[38], a także w filmach dokumentalnych Bogusława Wołoszańskiego[19]. Pozostałe sale i korytarzeKomunikację poziomą wewnątrz gmachu zapewniają korytarze o łącznej długości 6 km, a pionową cztery klatki schodowe i schody w westybulu oraz cztery windy, także osobna winda paciorkowa[33]. Obwód korytarza na każdym piętrze wynosi około 400 m[14]. Posadzki w korytarzach pokryte są płytkami ceramicznymi[28]. Z salą Marmurową sąsiadują sale Błękitna i Złota (pierwotnie zwane Towarzyskimi[33]), które znajdują się na wysokości drugiej kondygnacji, w zachodniej części gmachu[13]. W sali Złotej wojewoda przyjmował mniej oficjalnych gości. Pierwotnie znajdowały się tutaj trzy kanapy, stoliki i fotele, natomiast w rogu sali fortepian[14]. Obie sale sąsiadują z pokojami będącymi pierwotnie mieszkaniami przeznaczonymi dla wojewody i marszałka Sejmu Śląskiego[16]. W gmachu tym w okresie przedwojennym mieszkał jedynie wojewoda Michał Grażyński, natomiast marszałek Konstanty Wolny korzystał z przydzielonego mu mieszkania jedynie do celów oficjalnych[8]. Po wojnie nie mieszkano w gmachu i sale te w większości nabrały charakteru reprezentacyjnego i muzealnego[39]. Obok gabinetu Wojewody Śląskiego znajduje się sala Boazeryjna[39], która jest wykorzystywana jako miejsce rozmów wojewody z odwiedzającymi go gośćmi[14]. Przed II wojną światową służyła jako prywatny salon wypoczynkowy wojewody Michała Grażyńskiego[40]. W latach 90. XX wieku, w trakcie gruntownych prac konserwatorskich podjętych z inicjatywy ówczesnego wojewody katowickiego Wojciecha Czecha, usunięto z boazerii wiele warstw farb, przywracając jej pierwotny wygląd[39]. Gabinet Wojewody Śląskiego przed wojną służył jako sala jadalna, a właściwe biuro znajdowało się w salce obok. W pozostałych pomieszczeniach pierwotnego mieszkania wojewody Michała Grażyńskiego swoje pomieszczenia posiadają wicewojewodowie oraz dyrektor Biura Wojewody[14]. PodziemiaW podziemiach budynku Sejmu Śląskiego znajduje się skarbiec, w którym w okresie międzywojennym przechowywano tzw. Skarb Śląski. Jego mury mają około 1,5 metra grubości[33], a prowadzą do niego drzwi pancerne grube na 40 cm. Pod nim znajduje się basen, który miał zabezpieczać przed podkopem[39]. Skarbiec przed opróżnieniem służył jako archiwum urzędu[33]. Podczas II wojny światowej część piwnic zostało przez Niemców przekształcona w niewielki schron[33], który po II wojnie światowej miał pełnić także funkcję przeciwatomową. Zachował się tam sprzęt łącznościowy oraz mieszalnik powietrza[39], a także m.in. mapa województwa katowickiego, apteczki pierwszej pomocy czy maski przeciwgazowe[41]. W podziemiach gmachu znajduje się również kilka tuneli przewidzianych najprawdopodobniej do skrytej ewakuacji dostojników i osób w nim zatrudnionych[13]. Jako najbardziej prawdopodobną hipotezę ich powstania podaje się, że zostały zbudowane zaraz po II wojnie światowej na zlecenie władz komunistycznych[33]. Jeden z nich, obłożony cegłą i długości prawie 80 m[39], przechodzi pod ulicą J. Ligonia, a wyjście z niego znajduje się w ogrodzie jednego z pobliskich domów po południowej stronie drogi[33]. Jest to jedyny drożny tunel[41]. Drugi odkryty został podczas postawienia pomnika Wojciecha Korfantego, lecz nieoficjalnie wiadomo było o nim już w latach 70. XX wieku[13]. Trzeci, nieznanej konstrukcji, prowadzi w stronę obecnego gmachu instytucji Katowice Miasto Ogrodów[33].
Winda paciorkowaW budynku znajduje się winda paciorkowa, nazywana popularnie „paternoster”[33], pierwotnie zamontowana w 1929 roku[24]. Jest dziełem niemieckiej firmy VEB Aufzugswerk z Lipska. Posiada 14 kabin będących w ciągłym ruchu z prędkością 0,286 m/s. Funkcjonowała do 1967 roku, kiedy to z przyczyn technicznych została unieruchomiona. Gruntownie zrekonstruowano ją, usuwając poprzednią konstrukcję, w końcu lat 70. XX wieku i uruchomiono ponownie w 1980 roku[33]. FilatelistykaPoczta Polska wyemitowała 1 kwietnia 1937 roku znaczek pocztowy przedstawiający Gmach Sejmu Śląskiego o nominale 20 gr, w serii Wydanie obiegowe – różne widoki (2). Wydrukowano 3,5 mln sztuk. Autorem projektu znaczka był W. Borowski, ryt wykonał J. Piwczyk. Znaczek pozostawał w obiegu do wybuchu II wojny światowej[42]. Uwagi
Przypisy
Bibliografia
|