Kolegiata św. Marcina w Opatowie
Kolegiata św. Marcina w Opatowie – romański kościół parafialny pw. Świętego Marcina z Tours ulokowany w Opatowie, w województwie świętokrzyskim. Jest to najcenniejszy zabytek Opatowa. Posiada status kolegiaty. 2 lutego 2023 kolegiata została uznana za pomnik historii[2]. HistoriaPierwsza wzmianka o kanonikach opatowskich pochodzi z roku 1206. Zaginęły ślady, kto był rzeczywistym fundatorem tej świątyni: jedni za Janem Długoszem twierdzą, że syn Bolesława Krzywoustego książę Henryk Sandomierski, krzyżowiec, wybudował tu klasztor dla sprowadzonych z Jerozolimy templariuszy[a][3], lecz pobyt templariuszy w Opatowie jest kwestionowany[4][b]. Inni przypisują kościół cystersom lub benedyktynom. Zygmunt Świechowski zwraca uwagę, że nie zachował się żaden dokument poświadczający czas rozpoczęcia czy zakończenia budowy kolegiaty. Tylko na podstawie wprowadzenia wspólnot kolegiackich oraz w oparciu o możliwość datowania określonych form detalu architektonicznego można przypuszczać, że czas wznoszenia kolegiaty przypadł na drugą ćwierć XII w. i przeciągnął się nieco poza połowę tego stulecia[5]. Wybudowana w stylu romańskim świątynia zawiera wiele elementów gotyku oraz późniejsze renesansowe i barokowe szczegóły.
KościółKościół św. Marcina, wzniesiony z okolicznych ciosów piaskowca krzemienistego, jest trójnawową bazyliką z transeptem, z dwoma wieżami od zachodu oraz trzema apsydami od wschodu[7]. Między wieżami znajduje się portal główny, romański z osadzonym na nim gotyckim portalem. W fasadzie zachodniej zwraca uwagę fryz z reliefem zoomorficznym[8]. Romański portal znajduje się również w kruchcie północnej, ozdobiony motywami roślinnymi, w które wkomponowano herby Łabędź i Odrowąż. W nawach bocznych kolegiaty są osłonięte dawne romańskie okienka. Nawa główna budowli pochodzi prawdopodobnie z XVI wieku. Pokryta jest późnogotyckim sklepieniem kolebkowym. Zastąpiło ono pierwotny drewniany strop. PrzebudowyKolegiata opatowska, zachowana w pierwotnym obrębie murów, uległa w ciągu swego istnienia kilku przebudowom. Pierwsza, znaczniejsza przebudowa obiektu miała miejsce w drugiej ćwierci XIII w., którą prawdopodobnie przeprowadził warsztat cysterskich budowniczych czynnych przy wznoszeniu zabudowań opactwa w Wąchocku. Najpoważniejsza przebudowa nastąpiła w pierwszej połowie XVI w., po spaleniu kościoła w 1502 r., podczas napaści Tatarów na Małopolskę[9]. WnętrzeWnętrze kościoła pokryte jest polichromią barokową z XVIII wieku w kolorystyce błękitno-różowej i nadają wnętrzu bardzo specyficzny klimat. Na ścianach prezbiterium widnieją malowidła historyczno-batalistyczne. Z prawej strony znajduje się obraz przedstawiający „Bitwę na Psim Polu”. Po stronie lewej znajduje się malowidło ukazujące „Bitwę pod Grunwaldem” w 1410 roku i triumf wojsk Władysława Jagiełły. W północnej części jest kolejny obraz batalistyczny „Bitwa pod Wiedniem”. Przedstawia on husarię Jana III Sobieskiego, walczącą z Turkami pod Wiedniem. Mury nawy głównej, nad arkadami, pokryte zostały scenami alegorycznymi, natomiast na sklepieniu są sceny z życia św. Marcina. Wyposażenie wnętrza kolegiaty pochodzi z XVIII wieku. W ołtarzu – na przedłużeniu prawej, południowej nawy jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI wieku. Przypuszcza się, że został on namalowany przez Włocha Timoteo Viti z Urbino. W transepcie przy lewej, północnej nawie znajduje się renesansowy nagrobek rodziny Szydłowieckich: Kanclerza Wielkiego Koronnego Krzysztofa i jego syna Zygmunta. Poniżej leżącej w zbroi postaci kanclerza znajduje się renesansowa płaskorzeźba wykonana w brązie, pochodząca z warsztatu Bartolommeo Berrecciego przedstawiająca tzw. Lament Opatowski. Płaskorzeźba ta będąca arcydziełem sztuki okresu renesansu i świadcząca zarazem o wielkim kunszcie ówczesnych polskich rzemieślników przedstawia 41 postaci opłakujących zmarłego kanclerza, właściciela miasta Opatowa i odnowiciela kolegiaty – Krzysztofa Szydłowieckiego. Wśród tych postaci jest król Zygmunt I Stary, dostojnicy państwowi, dworzanie, muzycy, śpiewacy i członkowie rodziny Szydłowieckich. Płaskorzeźba pochodzi prawdopodobnie z 1541 roku. Obok niej znajduje się nagrobek córki kanclerza Anny, wykonany z węgierskiego marmuru. Z okresu renesansu zachował się również w kolegiacie drewniany strop pod chórem, zdobiony kasetonami i polichromią. Poza wymienionymi dziełami sztuki w kolegiacie znajduje się jeszcze wiele innych cennych przedmiotów. Monstrancja w stylu regencji z ok. 1730 roku, dwa kielichy barokowe: ok. poł. w. XVII i w. XVIII gładki, z pateną, pacyfikał rokokowy z 1752 roku z herbami Odrowąż, Jastrzębiec, Łabędź, Sulima. Ornaty z tkaniny renesansowej z XVI wieku, haftowany z XVII wieku, aplikowany w bukiety kwiatowe z datą 1741 roku i wiele innych. Aktualnie kolegiata poddawana jest gruntownemu remontowi, dzięki czemu odsłonięto szereg nowych i nieznanych wcześniej malowideł. Obok Kolegiaty stawiana jest plebania zwana „Antoniówką” od imienia pomysłodawcy księdza prałata Antoniego Gnoińskiego. BibliotekaW bibliotece stanowiącej archiwum znajdują się dokumenty i rękopisy m.in.: akt kupna Opatowa od biskupów lubuskich przez Krzysztofa Szydłowieckiego 1514; tzw. „Przywilej Opatowski” nadany kolegiacie przez Krzysztofa Szydłowieckiego 1519, w formie karty pergaminowej z miniaturami wykonanymi przez Stanisława Samostrzelnika: na lewym marginesie przedstawia klęczącego kanclerza z proporcem i herbem oraz nad nim postać Św. Marcina na koniu. Biblioteka zawiera manuskrypty, inkunabuły oraz starodruki. Niestety, obecnie księgozbiór znajduje się w bardzo złym stanie (zagrzybienie). Ważne miejsce zajmuje księgozbiór dzieł teologicznych i filozoficznych w liczbie ok. 500 woluminów, m.in. dzieła Cycerona, Arystotelesa, Jana Chyzostoma, Augustyna. Odkryty nagrobekPodczas prac konserwatorskich prowadzonych w 2003 w kapitularzu Kolegiaty odkryto kamienny nagrobek. Łacińska inskrypcja informuje, iż nagrobek ufundował w 1530 starosta solecki Baltazar Sobek z Sulejowa swojej ukochanej żonie Marynie. Na nagrobku znajduje się herb Leliwa, którym pieczętował się ojciec Maryny – podskarbi ziemski litewski Abraham Ezofowicz (nobilitowany przez Zygmunta I w Wilnie 1 lipca 1507). Baltazar Sobek i Maryna pozostawili trzech synów, Krzysztofa, Mikołaja i Stanisława. Najmłodszy syn Stanisław Sobek z Sulejowa przeszedł do historii jako podskarbi wielki koronny. Przypisy
Uwagi
Bibliografia
Linki zewnętrzne |