|
Sanktuarium pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej
Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej – sanktuarium pasyjno-maryjne oo. bernardynów znajdujące się w Kalwarii Zebrzydowskiej. Wchodzące w skład zespołu bazylika i klasztor położone są na południe od miasta, u szczytu góry Żar, na południe i wschód od nich znajdują się 42 kaplice i kościoły dróżek. Nazywane jest często Polską Jerozolimą. W 1999 roku sanktuarium wpisane zostało na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a 17 listopada 2000 roku obiekt uznany został za Pomnik historii Polski[2]. Kalwaryjskie sanktuarium jest jednym z ważniejszych miejsc kultów pasyjnego i maryjnego – łączy zarówno kult Chrystusa cierpiącego, jak i Matki Bożej. Ideą przewodnią jest odwzorowanie ostatniej drogi Chrystusa (Droga Pojmania i Droga Krzyżowa). W sanktuarium znajduje się obraz Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Historia W 1600 roku Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, na pobliskim wzniesieniu Żar ufundował kościółek pw. Ukrzyżowania Jezusa Chrystusa, zbudowany według modelu przywiezionego w 1599 roku z Jerozolimy przez Hieronima Strzałę. Jak głosi legenda, decyzję wojewody miało ugruntować widzenie, w którym Mikołaj i jego żona Urszula ujrzeli przez okno lanckorońskiego zamku nad górą Żar trzy płonące krzyże unoszące się ku niebu. Kościółek ten został uroczyście konsekrowany przez nuncjusza papieskiego Klaudiusza Rangoniego 4 października 1601 roku, w obecności biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego. Kaplica pierwotnie miała służyć prywatnej pobożności, jednak wojewoda postanowił wybudować kaplicę Grobu Chrystusa oraz niewielki klasztor. Zebrzydowski 1 grudnia 1602 r. sporządził akt fundacyjny i przekazał część góry Żarek oraz miejsce pod budowę klasztoru bernardynom. W 1603 r. dokument zatwierdzony został przez biskupa krakowskiego i króla Zygmunta III. W latach 1604–1609 według projektu Jana Marii Bernardoniego wzniesione zostały kościół i klasztor. Kościół był konsekrowany w 1609 w dzień uroczystości św. Franciszka przez biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego. W 1604 roku Zebrzydowski, zainspirowany dziełem Chrystiana Adrichomiusa opisującym Jerozolimę w czasach Chrystusa, postanowił wybudować (w latach 1609–1617, według planów Pawła Baudartha) dwanaście kaplic Drogi Krzyżowej oraz pustelnie Pięciu Braci Polaków z kaplicą św. Marii Magdaleny. Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 roku opiekunem sanktuarium został jego syn Jan, który wybudował (1623–1641) pięć dalszych kaplic pasyjnych, osiem kaplic maryjnych, rozbudował kaplice Ukrzyżowania i Grobu Matki Bożej oraz wybudował tzw. gradusy obok ratusza Piłata i kaplicę znalezienia Krzyża z pustelnią św. Heleny. Kolejnym fundatorem był Michał Zebrzydowski, który rozbudował kompleks klasztorny przez poszerzenie go o drugi wirydarz od strony północnej (1654–1655) i wybudowanie kaplicy Matki Bożej Kalwaryjskiej (1658–1667). Ostatnia wielka fundatorka, Magdalena z Konopackich Czartoryska, podjęła się powiększenia kościoła o długą i szeroką nawę (1680–1702), ufundowała też fasadę, dwie wieże przy elewacji frontowej (1702–1720) oraz dwie kaplice: św. Antoniego (1687) i Niepokalanego Poczęcia (1749)[3]. Wraz ze śmiercią Magdaleny z Konopackich Czartoryskiej skończył się okres wielkich fundatorów. Odtąd ofiary szlachty, duchowieństwa oraz pątników stały się źródłem funduszów na rozbudowę, konserwacje i konieczne adaptacje Kalwarii. W 1979 r. papież Jan Paweł II nadał kościołowi głównemu tytuł bazyliki mniejszej[4]. Architektura Kościół i klasztor zostały wzniesione według projektu architekta Jana Marii Bernardoniego oraz architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha, który wzniósł prawie wszystkie kaplice kalwaryjskie.  Bazylika jest budowlą późnobarokową z elementami rokoka. Wnętrze ozdobione jest polichromią, zabytkowymi stallami, bogato inkrustowanym wyposażeniem oraz licznymi obrazami. Klasztor to trzypiętrowa budowla posiadająca pięć ryzalitów–bastionów, wybudowana wokół dwóch wirydarzy (z lat 1603–1609 i 1654–1666) z wyposażeniem w stylach barokowym i rokoko. Część bliżej kościoła, ze studnią pośrodku, zdobią dekoracja stiukowa oraz portrety fundatorów i dobrodziejów klasztoru. Tzw. Park Pielgrzymkowy składa się z zespołu kościołów i kaplic o barokowej i manierystycznej architekturze, przypominających w rzucie poziomym różne figury geometryczne. Wkomponowane są one w naturalny krajobraz i zainspirowane opisami Ziemi Świętej Christiana Adrichomiusa.  Od południa kościół i klasztor otacza mur (1624) z dwoma bastionami przekształconymi w 1747 r. na potrzeby duszpasterskie oraz kaplice św. Anny i Matki Boskiej Bolesnej. Na zachód znajdują się dziedziniec otoczony budynkami gospodarczymi i dwukondygnacyjną bramą z mansardowym dachem oraz pawilon w narożniku od południa.  1 grudnia 1999 Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO na posiedzeniu w Marakeszu (Maroko), na podstawie oceny historycznej i naukowej wykonanej przez prof. dr hab. inż. arch. Annę Mitkowską[5][6], postanowił wpisać manierystyczny zabytkowy zespół architektoniczno-krajobrazowy i pielgrzymkowy (bazylikę, klasztor i Dróżki) w Kalwarii Zebrzydowskiej na listę światowego dziedzictwa Kultury i Natury[7], jako jedyną kalwarię na świecie. Zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 października 2000, 17 listopada tego roku zespół sanktuarium uznany został za pomnik historii Polski[8]. Matka Boża Kalwaryjska Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem został podarowany przez Stanisława Paszkowskiego z Brzezia Paszkowskiego w 1641 roku. Od 1667 roku znajduje się w ufundowanej przez Michała Zebrzydowskiego kaplicy przy południowej ścianie kościoła. Obraz został koronowany 15 sierpnia 1887 przez Albina Dunajewskiego[7]. Dróżki kalwaryjskieKaplice dróżek kalwaryjskich        Założenie przestrzenne Kalwarii tworzą rozłożone na obszarze 6 km² o łącznej długości 5 km, 42 kaplice i kościoły Dróżek Pana Jezusa oraz Matki Boskiej, wybudowane na wzór obiektów z Ziemi Świętej, a poszczególne miejsca odpowiadają nazwom miejsc w Jerozolimie (Golgota, Syjon, góra Oliwna itp.).
W założeniu znajdują się również zupełnie odrębne budowle, nienależące do Drogi Krzyżowej lub luźno związane z Męką Chrystusa, takie jak Betsaida, Kościół Wniebowstąpienia czy Pustelnia św. Marii Magdaleny[9].  Uroczystości i pielgrzymkiSanktuarium kalwaryjskie jest ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego, coroczne Nabożeństwa pasyjne i maryjne przyciągają rzesze pielgrzymów, sięgające niekiedy 1,5 mln[10]. Szczególną częścią uroczystości w Kalwarii są odgrywane w okresie Wielkiego Tygodnia niezwykle barwnie misteria pasyjne. Uroczyście obchodzony jest też sierpniowy odpust Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP. Kalwaryjskie uroczystości należą do najbardziej okazałych celebracji religijnych w Polsce. Przy klasztorze działają Dom Pielgrzyma, przyjmujący gości przez cały rok, a także restauracja. Kult pasyjny  Pierwsze nabożeństwa pasyjne odprawione były przy krzyżach postawionych w miejscach przyszłych kaplic w roku 1608. Tradycyjnie odprawiano je dla wszystkich pątników znajdujących się w Kalwarii. Początkowo z niewielkim udziałem aktorów, nabożeństwo było bardziej liturgiczną – podobne do tych w Jerozolimie. W XVII w. ograniczono obchody do Wielkiego Czwartku i Wielkiego Piątku: umywanie nóg 12 apostołom, zwiększono liczbę postaci wymienianych w ewangeliach lub tradycji, procesja (droga Pojmania) od kaplicy św. Rafała do kaplicy Annasza, gdzie w jej dolnej części zwanej Piwnicą trwała adoracja, aż do rana w Wielki Piątek gdzie przy Ratuszu Piłata, Piłat odczytywał dekret skazującego Jezusa na śmierć. Następnie w kaplicy Włożenia Krzyża Chrystus brał krzyż i niósł go do kościoła Ukrzyżowania. Na zakończenie procesja eucharystyczna przenosiła sakrament do Grobu Chrystusa, gdzie trwała adoracja aż do rezurekcji. Zachowały się dwa scenariusze widowisk z 1610 i 1618 autorstwa Abrahama Rożniatowskiego, przeznaczone dla sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej[11]. Po I rozbiorze w ramach zwalczania zabobonów przez władze austriackie, obrzęd znacznie zubożał, pozostały jedynie procesja z kazaniami i krzyżem symbolizującym Chrystusa przy poszczególnych kaplicach oraz umywanie nóg i dekret Piłata[12]. Po II wojnie światowej misterium pasyjne otrzymało nowy kształt, którego twórcą był Augustyn Chadam[7]. W 1947 r. wprowadzono nowe stroje i postacie oparte na przekazach biblijnych i tradycji oraz sceny Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy w Niedziele Palmową, Uczty u Szymona i Zdrady Judasza w Wielką Środę wieczorem. Kult Maryjny  Kult Matki Bożej sięga 1609 r., kiedy to Mikołaj Zebrzydowski zakupił w Loreto (Włochy) poświęconą przez papieża Sykstusa V srebrną figurę Matki Bożej Anielskiej, która umieszczona została w ołtarzu głównym kościoła. Figura była przedmiotem kultu w pierwszych latach istnienia sanktuarium. Od 1613 roku odbywały się nabożeństwo zwane Drogą Współcierpienia Matki Bożej (od Grobu Chrystusa do Domku Maryi) oraz procesja Wniebowzięcia NMP (od Grobu MB do bazyliki) w której brały udział kapela i oddział wojska, a od połowy XVII w. również procesja zaśnięcia NMP 13 sierpnia (od Domku do Grobu MB). W latach 1630–1632 Mikołaj ze Skalbimierza pisał teksty nabożeństw maryjnych, składających się z trzech części: Boleści, Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej. W późniejszym okresie wprowadzono również nabożeństwo i kazania odprawiane przy siedmiu kaplicach. Po pierwszym rozbiorze wojsko i salwy armatnie zastąpiono asystami dziewcząt z różnych miejscowości. W pierwszej połowie XX w. pojawiły się grupy młodzieży męskiej, a po II wojnie światowej łacińskie nabożeństwa zastąpiono nieszporami w języku polskim, procesje wniebowzięcia kończyła suma pontyfikalna przy klasztorze. Powstała ułożona przez Augustyna Chadama inscenizacja Zaśnięcia Matki Bożej odgrywana przy pierwszej i ostatniej stacji pogrzebu. Wielkim wydarzeniem dla sanktuarium było podarowanie obrazu Matki Bożej (1641), który uznany został za cudowny i pośredniczący w udzielaniu łask bożych. Sprawiło to, że Kalwaria stała się również ważnym ośrodkiem kultu maryjnego. Kalwaria a Jan Paweł IISanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej od najmłodszych lat było miejscem częstych wizyt i modlitw Karola Wojtyły.
Jan Paweł II, 7 czerwca 1979
Jan Paweł II, 19 sierpnia 2002
Jako papież był tu dwukrotnie, 7 czerwca 1979 r. nadając kościołowi tytuł Bazyliki, oraz 19 sierpnia 2002 r. w czasie obchodów 400-lecia sanktuarium, odprawiając tu ostatnią mszę w Polsce. 14 sierpnia 1991 roku zatrzymał się na rynku i pobłogosławił zgromadzonych mieszkańców. 9 stycznia 1979 r. papież przekazał sanktuarium pozłacaną monstrancję, 10 czerwca 1987 r. podczas mszy odprawianej na krakowskich Błoniach w stulecie koronacji Obrazu, złożył przed obrazem Matki Bożej Kalwaryjskiej Złotą Różę. Złożył w tym miejscu także różaniec w 1997 r.
Jan Paweł II, 7 czerwca 1979
Jan Paweł II, 7 czerwca 1979
Również Benedykt XVI odwiedził Sanktuarium (27 maja 2006 roku)[14].
Benedykt XVI, 27 maja 2006
Wyższe Seminarium Duchowne oo. BernardynówPrzy sanktuarium znajduje się Wyższe Seminarium Duchowne pw. bł. Jana Dunsa Szkota, prowadzone przez ojców bernardynów. Obecnym rektorem seminarium jest o. dr Roland Pancerz OFM. W seminarium przebywa około 18 alumnów. Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Kontrola autorytatywna (miejsce pielgrzymkowe): |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
