Komisariat Straży Granicznej „Pudełko”

Komisariat Straży Granicznej „Pudełko” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1929–1939.

Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920, powołano do życia Straż Celną^[1]. Od połowy 1921 jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych^[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922^[3]. Komisariat Straży Celnej „Leman”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Straży Celnej „Chorzele”^[4].

1 czerwca 1921 w Lemanie stacjonowała jeszcze 1 kompania celna 1 batalionu celnego. Posiadała ona swoje placówki w miejscowościach: Leman, Kozioł, Zimna, Łacha, Łączki, Warmiak^[5]. Na przełomie roku 1921/1922 ochronę granicy państwowej od pododdziałów 1 batalionu celnego przejęła Straż Celna^[5].

W drugiej połowie 1927 przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej^[6]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 1 z 12 marca 1928 w sprawach organizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej Naczelny Inspektor Straży Celnej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Myszyniec”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej^[7]. Już rozkazem nr 9 z 18 października 1929 w sprawie reorganizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski odtworzył komisariat „Leman”^[8].

 Osobne artykuły: 1 Batalion Celny, Komisariat Straży Celnej „Leman” i Komisariat Straży Granicznej „Myszyniec”.

1 czerwca 1921 w Lemanie stacjonowała 1 kompania celna 1 batalionu celnego^[5].

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 Straż Graniczną^[9]. Rozkazem nr 9 z 18 października 1929 w sprawie reorganizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski powołał komisariat Straży Granicznej „Leman”, przydzielił go do Inspektoratu Granicznego nr 1 „Stawiski”, określił numer i strukturę^[8]. Rozkazem nr 2 z 30 listopada 1937 w sprawach [...] przeniesienia siedzib i likwidacji jednostek, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski przeniósł siedzibę komisariatu do Pudełka^[10]. Rozkazem nr 2 z 30 listopada 1937 w sprawach [...] przeniesienia siedzib i likwidacji jednostek, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski przeniósł siedzibę placówki I linii „Pudełko” do Łączek^[10]. Rozkaz komendanta Straży Granicznej płk. Jana Jura-Gorzechowskiego z 10 maja 1938 w sprawie terminologii w odniesieniu do władz i jednostek formacji, wydany w związku z rozkazami KSG z 25 i 29 kwietnia 1938, przemianował inspektoraty graniczne na obwody Straży Granicznej z dodaniem nazwy miejscowości, w której jednostka stacjonuje. Jednocześnie nakazał używanie w stosunku do kierowników komisariatów i placówek nowych terminów: „komendant komisariatu” i „dowódca placówki”^[11]. Komisariat wszedł w skład struktury Obwodu Straży Granicznej „Łomża”. Rozkazem nr 13 z 31 lipca 1939 w sprawach [...] przeniesienia siedzib i zmiany przydziałów jednostek organizacyjnych, komendant Straży Granicznej gen. bryg. Walerian Czuma wydzielił placówkę I linii „Olszanka” z komisariatu „Pudełko” i przydzielił go do komisariatu „Kolno”^[12].

Komisariat ochraniał odcinek granicy państwowej długości około 18,5 kilometra^[13].

Sąsiednie komisariaty

• komisariat Straży Granicznej „Kolno” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Myszyniec” − październik 1929

Organizacja komisariatu w październiku 1929^[8]:

• 6/1 komenda − Leman

• placówka Straży Granicznej I linii „Olszanka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Łacha”
• placówka Straży Granicznej I linii „Zimna”
• placówka Straży Granicznej I linii „Pudełko”
• placówka Straży Granicznej II linii „Leman”

Organizacja komisariatu w 1933^[22]:

• komenda − Leman
• placówka Straży Granicznej I linii „Turośl”
• placówka Straży Granicznej I linii „Olszanka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Łacha”
• placówka Straży Granicznej I linii „Zimna”
• placówka Straży Granicznej I linii „Pudełko”

Organizacja komisariatu w 1934 i 1937^[22]:

• komenda − Leman
• placówka Straży Granicznej I linii „Olszanka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Łacha”
• placówka Straży Granicznej I linii „Zimna”
• placówka Straży Granicznej I linii „Pudełko” → w 1937 przeniesiono do Łączek
• placówka Straży Granicznej II linii „Turośl”

Organizacja komisariatu w 1939^[22]:

• komenda − Pudełko
• placówka Straży Granicznej I linii „Olszanka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Łacha”
• placówka Straży Granicznej I linii „Zimna”
• placówka Straży Granicznej I linii „Pudełko”?
• placówka Straży Granicznej II linii „Turośl”

Organizacja komisariatu w 1939^[23] (wg Sobczaka):

• komenda − Leman?
• placówka Straży Granicznej I linii „Olszanka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Łacha”
• placówka Straży Granicznej I linii „Zimna”
• placówka Straży Granicznej I linii „Pudełko”?
• placówka Straży Granicznej II linii „Leman”?

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Bogusław Polak: Z dziejów polskich formacji granicznych 1918−1839. Studia i materiały. Tom I. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909484-00.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928-1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Antoni Krzysztof Sobczak: Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1928–1939. Przyczynek do historii. 2014. [dostęp 2017-03-14].
• Odpisy z kronik komisariatów Inspektoratu Granicznego „Łomża” w latach 1937–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/439.)
• Rozkazy Komendy Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego 1929 i 1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/3 i 188/13.)
• Wykazy imienne oficerów i szeregowych Inspektoratu Granicznego „Łomża” 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/501.)
• Wykazy jednostek Inspektoratu Granicznego „Łomża” w latach 1932–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.188/445.)
• Ordre de bataille batalionów celnych od numeru 1 do 19 i od numeru 20 do 44 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.