19 Dywizja Piechoty (II RP)

Ten artykuł dotyczy 19 Dywizji Piechoty okresu II RP. Zobacz też: 19 Dywizja Piechoty – inne dywizje piechoty o numerze 19.

19 Dywizja Piechoty

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Dowódcy
Ostatni	gen. bryg. Józef Kwaciszewski
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Wilno[1] SD we wrześniu 1939: Prusy (od 2 IX 1939) Lubochnia (od 3 IX 1939) Proszenie (od 4 IX 1939)
Podległość	Armia „Prusy”
Skład	77 pułk piechoty 85 pułk piechoty 86 pułk piechoty 19 pułk artylerii lekkiej
Multimedia w Wikimedia Commons

19 Dywizja Piechoty (19 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

W okresie międzywojennym dowództwo 19 DP stacjonowało w Wilnie. W jej skład w 1923 wchodziły: 77 pp, 85 pp i 86 pułk piechoty^[2].
W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Prusy”. Jej 86 pułk piechoty walczył na przedpolach Piotrkowa z niemiecką 1 DPanc. Rozbita w odwrocie za Wisłę, została odtworzona na Lubelszczyźnie jako 19 Brygada Piechoty. Walczyła w II bitwie tomaszowskiej^[3].

W związku z reorganizacją Wojska Polskiego, w 1921 likwidowane Wojsko Litwy Środkowej wydzieliło z siebie dwie dywizje: 19. i 29 DP. W skład 19 DP weszły: 85 (wileński) pp, 86 (miński) pp z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej oraz 77 (kowieński) pp z 2 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.

W okresie międzywojennym dowództwo 19 Dywizji Piechoty stacjonowało w Wilnie w dawnym pałacu Paców przy ulicy Wielkiej^[4][5][6].

19 Dywizja Piechoty pod dowództwem generała Józefa Kwaciszewskiego wchodziła w skład północnego zgrupowania Armii „Prusy” generała Stefana Dąba-Biernackiego^[7].

Po rozładowaniu na stacjach wyładowczych, na rozkaz dowódcy armii, 19 DP w nocy z 1 na 2 września przegrupowała się dwiema drogami na odległość 25 km i ześrodkowała w rejonie: Głuchów, Jeżów, Wola Łokotowa. Stanowisko dowodzenia rozwinęła we dworze w Prusach^[8]. Do pełnego składu brakowało III/85 pp, który nie przybył jeszcze z transportu kolejowego^[8].

2 września dywizja otrzymała rozkaz kontynuowania przegrupowania. Marsz rozpoczęła w późnych godzinach popołudniowych i do świtu 3 września osiągnęła rejon Ujazd–Tomaszów Mazowiecki – lasy Lubochnia. Poszczególne pułki ześrodkowały się następująco: 86 pp na południe od Tomaszowa, 77 pp w północnej części lasu Lubochnia, a 85 pp w zachodniej jego części. Stanowisko dowodzenia rozwinięto w Lubochni^[9].

Kolejnej nocy, z 3 na 4 września, gen. Stefan Dąb-Biernacki zdecydował przesunąć północne zgrupowanie w rejony na południowy i północny wschód od Piotrkowa, w okolice lasów Lubień, Sulejowa, Dąbrowy, Tomaszowa i Ujazdu. Obszar ten miał być rejonem wyjściowym do walki^[10]. O zmroku, rozpoczęło się przegrupowanie oddziałów dywizji. Po 30-kilometrowym marszu, około 8.00, dywizja osiągnęła rejon lasu na północny wschód od Piotrkowa. Stanowisko dowodzenia rozwinięto w Proszeniu. Zadaniem dywizji było załamanie niemieckiego natarcia prowadzonego na tym kierunku. Do jego wykonania gen. Kwaciszewski ugrupował dywizję następująco: 86 pułk piechoty na szosie Piotrków–Tomaszów z przednim skrajem na południowo-zachodnim skraju lasu; 85 przedni skraj obrony rozbudował w lesie na południe od szosy Piotrków – Łódź z zadaniem zabezpieczenia dywizji od zachodu; 77 pp stanowił drugi rzut^[11].

5 września dywizja osłaniała Piotrków Trybunalski przed wojskami niemieckiej 10 Armii. Jej 86 pułk piechoty odparł tego dnia pierwsze ataki niemieckiej 1 DPanc. Wieczorem uległ naporowi Niemców i wycofał się z Piotrkowa. 6 września dowódca dywizji wpadł w zasadzkę i dostał się do niewoli. Pod wieczór 7 września oddziały dywizji – podobnie jak 13 DP i 29 DP – rozproszyły się. Większość batalionów piechoty cofało się ku przeprawom na Wiśle, natomiast dowództwa pułków próbowały skupić wokół siebie rozproszone pododdziały koncentrując je w lesie brudzewickim. Większość batalionów, kierowanych przez płk. dypl. Pełczyńskiego, przeprawiło się przez Wisłę, na Lubelszczyznę, gdzie już od 8 września rozpoczęła się reorganizacja dywizji. Składała się ona z odtworzonych 77 pp, 86 pp, spieszonych artylerzystów i saperów. Z rozkazu generała Dąba-Biernackiego – do czasu zdobycia dział – związek taktyczny miał nosić miano brygady. 18 września dowództwo 19 Brygady objął płk dypl. Jan Korkozowicz. Brygada stała się częścią dywizji generała Wołkowickiego. 19 Brygada wzięła udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim i skapitulowała 27 IX.

Rozproszone pułki walczyły na niemieckich tyłach. 77 pp (dwa baony z bronią ciężką) przeszedł przez Wisłę poddając się Niemcom 2 października wraz z grupą pułkownika Zieleniewskiego. Batalion zbiorczy 85 pp również przeprawił się przez Wisłę i zmierzał do Warszawy. 20 września został rozbity pod Falenicą. Najliczniejsze zgrupowanie powstało na bazie 86 pp oraz 19 pal (na jego czele stał dowódca 85 pp ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla). Zostało ono rozproszone w drugiej połowie września na zachód od Wisły.

Ośrodek Zapasowy dywizji stacjonował w Lidzie. 17 września, na wieść o agresji sowieckiej, zdemobilizowano w Lidzie liczący 4,5 tys. ludzi pułk ppłk. Zygmunta Blumskiego z OZ 19 DP. Z części żołnierzy utworzono 150-osobową „kompanię szturmową”, która wyruszyła w kierunku Wilna. Następnie zmieniono jej kierunek marszu na Grodno. Kompania wzięła udział w obronie tego miasta, a następnie w działaniach nad granicą litewską.

Planowane Ordre de Bataille i obsada personalna 19 DP w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.

Kwatera Główna 19 DP

• dowódca dywizji – gen. bryg. Józef Kwaciszewski
• oficer ordynansowy – por. Edward Alfred Warchałowski (niewola niemiecka)^[12]
• dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. piech. Tadeusz Pełczyński
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Edward Robakiewicz
• oficer sztabu dowódcy artylerii dywizyjnej – mjr art. Wandalin Konrad Staczyński †9 IX 1939 Drewnica^[12]
• oficer służby wywiadowczej – kpt. art. Paweł Sawicki †12 I 1941 KL Auschwitz
• szef sztabu – ppłk dypl. piech. Tadeusz II Rudnicki
• dowódca łączności – mjr łącz. Tadeusz Feliks Kuligowski (niewola niemiecka)^[12]

Oddziały

• 77 pułk piechoty – ppłk dypl. August Nowosielski
• 85 pułk piechoty – ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla
• 86 pułk piechoty – ppłk Walenty Peszek
• 19 pułk artylerii lekkiej – ppłk Leon Pilch
• 19 dywizjon artylerii ciężkiej typu „B” z plutonem taborów nr 19
• 19 batalion saperów
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 19
• kompania telefoniczna 19 DP (kompania łączności 19 DP w Mołodecznie) – kpt. łącz. Stefan Piniewski
• pluton łączności Kwatery Głównej 19 DP (jw, z istniejącą w czasie pokoju stacją Hughesa) – ppor. łącz. rez. Kazimierz Tymult
  • dowódca plutonu – ppor. łącz. Ernest Jaśkowiak^[13]
  • dowódca plutonu – ppor. łącz. rez. Jerzy Zarzycki
• pluton radio 19 DP (jw) – por. łącz. Leonard Kopiś †1940 Katyń^[14]
• drużyna parkowa łączności 19 DP (jw)
• 2 gołębnik pocztowy (Mołodeczno) samodzielnej drużyny gołębi pocztowych nr 15 w Wilnie
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 19
  • dowódca szwadronu – mjr Mieczysław Gawryłkiewicz
  • dowódca plutonu – ppor. Witold Pilecki
• kompania kolarzy nr 32 (77 pp)
• kompania przeciwpancerna typ I nr 19 (86 pp) - por. Czesław Gniazdowski
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej (86 pp) nr 32
• pluton pieszy żandarmerii nr 19 – por. żand. rez. Mieczysław Masłowski †1940 Charków
• służby

Dowódcy dywizji

• płk piech./gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz (12 V 1921 – 17 III 1927^[15] → szef Biura Personalnego M.S.Wojsk.)
• gen. bryg. Tadeusz Kasprzycki (17 III 1927 – 19 VI 1931^[16] → zastępca I Wiceministra Spraw Wojskowych)
• płk piech./gen. bryg. Eugeniusz Godziejewski (19 VI 1931 – IV 1936 → zastępca dowódcy Okręgu Korpusu nr III)
• gen. bryg. Józef Kwaciszewski (17 IV 1936 – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Walerian Czuma (XII 1922 – 2 V 1927^[17] → dowódca OWar. „Wilno”)
• płk piech. Julian Skokowski (od 2 V 1927^[18])
• płk dypl. Bolesław Krzyżanowski
• płk dypl. piech. Tadeusz Pełczyński (I – IX 1939)

II dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk art. Leopold Cehak (23 III 1932^[19] – 1934 → szef Departamentu Artylerii M.S.Wojsk.)
• płk dypl. art. Wincenty Kowalski (1934^[20] – V 1937 → dowódca 8 Dywizji Piechoty)

Szefowie sztabu

• mjr SG Aleksander Zygmunt Myszkowski (1922)
• kpt. SG Władysław Chmura (I 1923^[21] – 15 I 1925 → szef sztabu 25 DP)
• ppłk SG Mikołaj Freund-Krasicki (VI 1925 – X 1926)
• ppłk dypl. piech. Stanisław I Dworzak (do IX 1931 → zastępca dowódcy 6 pp Leg.^[22])
• mjr dypl. piech. Franciszek Gwizdak (1 IX 1931^[23] – IV 1934 → wykładowca CWPiech^[24])
• mjr dypl. art. Leon Horodecki (od IV 1934^[25])
• ppłk dypl. piech. Tadeusz II Rudnicki (do IX 1939)

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Piotr Bieliński: 19 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-611-6.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных - узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Artur Wodzyński: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 1 Dywizja Piechoty Legionów. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2016. ISBN 978-83-7945-593-5.
• Jan Wróblewski: Armia „Prusy” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07212-4.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.