|
67 Pułk Piechoty (II RP)
 67 Pułk Piechoty (67 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej. Pułk sformowany został wiosną 1919 jako 9 pułk strzelców wielkopolskich. W lutym 1920 przemianowany został na 67 pułk piechoty. W wojnie polsko-bolszewickiej walczył na froncie litewsko-białoruskim, w Bitwie Warszawskiej i ofensywie jesiennej. W okresie międzywojennym stacjonował w Brodnicy i wchodził w skład 4 Dywizji Piechoty. W czasie kampanii wrześniowej walczył w składzie macierzystej dywizji w ramach Armii „Pomorze”. Formowanie pułku i zmiany organizacyjneW końcu grudnia 1918 w Wielkopolsce zaczęły powstawać samorzutnie polskie oddziały powstańcze. Zorganizowana została między innymi kompanie: czarnkowska, wągrowiecka, trzemeszeńska, obornicka, gnieźnieńska, rogozińska, gołaniecka, szubińska, kcyńska, labiszyńska, żnińska, wrzesińska i inne[1]. Oddziały powstańcze, z których utworzono później 9 pułk strzelców wielkopolskich walczyły na froncie północnym pod Kcynia, Chodzieżą, Łabiszynem, Szubinem, Żninem i Czarnkowem[2]. 27 kwietnia 1919 z samodzielnych dotąd kompanii powstańczych sformowano 9 pułk strzelców wielkopolskich. Początkowo wchodził w skład 2., a później 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich[3]. W styczniu 1920 pułk wkroczył do Rawicza i Leszna, obejmując tereny będące dotychczas w posiadaniu Niemców. Po połączeniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim, 9 pułk strzelców wielkopolskich 9 lutego 1920 przemianowany został na 67 pułk piechoty[4]. Struktura organizacyjna 9 pp wlkp.Organizacja w kwietniu 1919[3][5]: Dowódca pułku – kpt. Juliusz Skorupka-Padlewski
W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Jarocinie[6]. Pułk w walce o granicePułk na froncie litewsko-białoruskim2 lutego 1920 67 pułk piechoty skierowany został na front wojny polsko-bolszewickiej do rejonu Kurzeniec–Wilejka[7]. Tam wszedł do odwodu 1 Armii gen. Stefana Majewskiego. 16 maja pułk przetransportowano na linię Głębokie–Lipsk–Litowce. 20 maja I batalion walczył w okrążeniu pod Lipskiem, II batalion walczył pod Litowcami i Dziadkami, a III pod Czeczukami. Podczas ofensywy Armii Czerwonej wszystkie bataliony połączyły się, a cały pułk ześrodkował się w Wilejce[8]. W pierwszych dniach czerwca Polacy rozpoczęli kontrofensywę. Pułk nacierał wzdłuż toru kolejowego Krszicze–Budsław. Zdobył Wytreski, Denisowo, Zadubienie, Repiszcze, Zaborce, Parafinowo i Dokszyce. Po zakończeniu walk, pułk przeszedł do odwodu[9].
4 lipca 1920 rozpoczęła się ofensywa sowiecka wojsk Michaila Tuchaczewskiego. W tym czasie pułk walczył pod Głębokiem, Pliszą, Kowalami, Starymi Gabami, Bonaczami, Wilejką, Smorgoniami, a następnie pod Krewem, Gieranonami, Gródkiem, Folwarkami Wielkimi, Zabłudowem, Mierzwinem, Kossowem, Pokrzywnicą i Domasławem[10]. Potem kontynuował marsz odwrotowy przez Wyszków i Pułtusk, docierając do Psar[11]. 13 sierpnia pułk stanął w Modlinie jako odwód nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego[10]. Pułk w Bitwie Warszawskiej i w ofensywie jesiennej6 sierpnia Naczelny Wódz, marszałek Józef Piłsudski podjął decyzję o przeprowadzeniu zwrotu zaczepnego znad Wieprza i stoczenia walnej bitwy na przedpolach Warszawy. W tym celu rozpoczęto koncentrację jednostek, które miały wejść w skład grupy uderzeniowej, a także przegrupowywano oddziały mające bronić samej Warszawy i osłaniać tę obronę od północy. 15 sierpnia pułk przeszedł do natarcia[12]. Zdobył Nasielsk, Budy, Łaś, Chrzanowo, a następnie prowadził działania pościgowe w kierunku Przasnysz, Chorzele, Łomża, Osowiec i Grajewo[13]. Po zakończeniu działań wojennych stacjonował w Sejnach. Tam pełnił służbę patrolową na polsko-litewskiej linii demarkacyjnej. 6 października roku pułk przeszedł do odwodu, do Suwałk. 23 listopada przeniósł się do rejonu Grajewa. Bilans walkW okresie walk o granicę Orderem Virtuti Militari udekorowano 6 oficerów i 8 podoficerów, a Krzyżem Walecznych 19 oficerów oraz 56 podoficerów i szeregowych. Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych był kpt. piech. Henryk Kajetaniak[a]. Pułk zdobył 9 dział polowych, 82 karabiny maszynowe, 36 wozów taborowych oraz 80 koni. Do niewoli wzięto około 800 jeńców. Straty pułku obejmowały 163 poległych, w tym 6 oficerów[16]. Mapy walk pułkuKawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju Od 18 grudnia pułk transportami kolejowymi wyjechał z obszaru wojennego do obszaru krajowego. Tymczasowo stacjonował w Jarocinie i Lesznie, następnie przeniósł się do Rawicza, a później do Kępna. Batalion zapasowy pozostał w Jarocinie[22]. Pułk przeszedł z organizacji wojennej na organizację pokojową. 19 października 1921 roku pułk wyszedł ze składu 17 Dywizji Piechoty i został włączony w skład 4 Dywizji Piechoty[22]. Pułk stacjonował w garnizonie Brodnica[23] na terenie Okręgu Korpusu Nr VIII[24] (w Toruniu stacjonował II batalion piechoty[25] i batalion zapasowy). W czasie trwania przewrotu majowego żołnierze 67 pp pozostali wierni prezydentowi Wojciechowskiemu i stanęli po stronie sił rządowych. Z powodu strajków polskich kolejarzy, którzy opowiedzieli się po stronie Józefa Piłsudskiego brodnicki pułk nie dotarł na miejsce walk do Warszawy. 19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 2 maja, jako datę święta pułkowego[26]. 13 listopada 1930 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski „przesunął datę święta pułkowego 67 pułku piechoty z dnia 2 na 20 maja”[27]. Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 67 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[28].
67 pp w kampanii wrześniowejMobilizacjaW związku z narastającym zagrożeniem polityczno-wojskowym ze strony III Rzeszy Niemieckiej, 23 marca 1939 w wyznaczonych jednostkach Okręgów Korpusów nr IX i częściowo nr IV zarządzono mobilizację alarmową. Na terenie OK nr VIII, jako przygranicznego również zwiększono gotowość bojową poprzez powołanie części rezerwistów na dodatkowe ćwiczenia, zwiększając przy tym stany osobowe jednostek piechoty w rejonach pogranicznych. Rozkazem dowódcy OK VIII również wzmocnienie stanów osobowych dotyczyło 67 pułku piechoty jak i całej 16 Dywizji Piechoty. Wzmocnienie odbyło się drogą rotacyjnego powołania rezerwistów na kilkutygodniowe ćwiczenia. Zorganizowano jako „ćwiczebne” na etatach wojennych batalion piechoty, pluton kolarzy, pluton pionierów, pluton przeciwpancerny i jeden działon artylerii piechoty. 25 marca 1939 został zmobilizowany I batalion pod dowództwem mjr. Michała Lipscey-Steinera, który w późniejszych dniach wyruszył w rejon lasów Nadleśnictwa Zbiczno. Batalion podjął prace fortyfikacyjne na odcinku jezioro Zbiczno-jezioro Ciche. Pod koniec kwietnia do batalionu dołączyła część 4 batalionu saperów[31]. I batalion w ramach prac fortyfikacyjnych budował schrony drewniano ziemne, współuczestniczył w budowie schronów żelbetonowych. Prowadzono szkolenie, w maju dokonano częściowo wymiany rezerwistów[32]. Od 10 lipca 1939 roku I batalion pułku wykonywał prace fortyfikacyjne w rejonie jezior brodnickich, kierował nimi zastępca dowódcy pułku ppłk Bohdan Sołtys. Budowano schrony drewniano-ziemne i nieliczne żelbetowe oraz stanowiska strzeleckie, rowy i zasieki z drutu kolczastego. 67 pułk piechoty rozpoczął mobilizację niejawną alarmową rano 24 sierpnia 1939. Mobilizację prowadzono w grupie zielonej, w jej ramach w Brodnicy podjęto mobilizację:
W grupie brązowej20
Część Oddziału Zbierania Nadwyżek 67 pp pozostawiono w Brodnicy. Z nadwyżek tych utworzono poza etatem improwizowany IV batalion pułku, który po utworzeniu odjechał do składu 208 pp rez. w Jabłonowie[34]. Działania bojowe W czasie wojny obronnej 1939 był w składzie macierzystej dywizji walczącej w Armii „Pomorze”[25]. Przed wybuchem wojny 67 pułk piechoty wraz z całą 4 Dywizją Piechoty płk. dypl. Tadeusza Lubicz-Niezabitowskiego wszedł w skład Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. Mikołaja Bołtucia[35]. Zadaniem grupy była obrona granicy z Prusami Wschodnimi wzdłuż rzeki Osy aż do Wisły i utrzymanie linii Osa–jez. Mieliwo–jez. Sosno–jez. Zbiczno–jez. Bachotek. 67 pułk piechoty bez II batalionu przemaszerował na zachód od Brodnicy, I batalionem zamknął przesmyki pomiędzy jeziorami Mieliwo-Ciche-Zbiczno, III batalionem przesmyki między jeziorami Zbiczno-Strażym-Bachotek. Kompania zwiadu patrolowała przedpole. II batalion pułku stanowił wraz z częścią 4 DP odwód GO "Wschód". Udział w bitwie nad OsąDo walki o przedni skraj obrony wyznaczone zostały między innymi I i III batalion 67 pułku piechoty oraz IV batalion w szykach 208 pp rez. Pozostałe pododdziały pułku stanowiły odwód Grupy[36]. Na przedpolu pozycji bronionej przez 67 pp jedynie kompania zwiadu prowadziła potyczki z patrolami nieprzyjaciela, które przekroczyły granicę. Z uwagi na trudną sytuację na odcinku sąsiedniej 16 DP, do wykonania kontrataku rozpoczęto koncentrację zgrupowania 4 DP. Nocą 1/2 września i do godzin południowych dnia następnego I batalion 67 pp dotarł marszem pieszym do rejonu Książki-Łopatki, II batalion zajął stanowiska w lasach na północ od Zakrzewa. Natomiast III batalion przemaszerował do rejonu na północ od Wąbrzeźna do odwodu dowódcy GO "Wschód". 3 września oddziały niemieckie prowadziły natarcie zdobywając Mełno i okoliczne przedmioty terenowe. Batalion II/67 pp ze wsparciem 81 kompanii czołgów rozpoznawczych TK wykonał kontratak na dwór i cukrownię Mełno, początkowo odnosząc sukces. Jednak ze względu na silny ogień niemieckiej broni maszynowej dalszy kontratak załamał się, wycofanie się sąsiednich batalionów z 14 pułku piechoty i 63 pułku piechoty, zmusiło II baon do odwrotu. Ponownie poprowadzony kontratak II batalionu i batalionu I/14 pułku piechoty doprowadził do zdobycia dworu i cukrowni Mełno, dalszy szturm na bagnety doprowadził do odzyskania terenu obok jeziora Mełno, batalion jednak poniósł znaczne straty osobowe. Po walkach batalion został wycofany do lasu Wronie. W zajętych rejonach pododdziały 67 pułku piechoty pozostały do wieczora 4 września[37]. OdwrótWieczorem 67 pułk rozpoczął marsz odwrotowy, I batalion wraz z kompanią zwiadu dotarł 5 września do Rypina, pozostała część pułku osiągnęła rejon Pruskiej Łąki. Następnej nocy 5/6 września siły główne 67 pp przeprawiły się przez most w Toruniu na lewy brzeg Wisły i przeszły na odpoczynek do lasów, na południowo-wschodnim skraju poligonu toruńskiego. Następnej nocy 6/7 września pułk przemieścił się do rejonu Włocławka. I batalion z komp. zwiadu 6 września podjęły marsz przez miejscowość Jastrzębie docierając 7 września w rejon Szpetela Górnego. Następnej nocy nastąpiło połączenie obu członów pułku, zwiadowcy i I batalion przeprawiły się przez most we Włocławku i razem dotarły w rejon majątku Smolsk pod Kruszynem, w marszu tym towarzyszyły 67 pułkowi dwa dywizjony artylerii; 4 dywizjon artylerii ciężkiej i III/4 pułku artylerii lekkiej. W tym składzie 67 pp podjął marsz w kierunku rzeki Bzury, osiągając 9 września rejon Dziankowa na wschód od Lubienia Kujawskiego, 10 września rejon miejscowości Mnich niedaleko Żychlina. Na postoju rozwiązano IV batalion wcielając większość żołnierzy do II batalionu, a pozostałych do innych pododdziałów pułku. Operacyjnie dowódcy 67 pp podporządkowano bataliony ON „Jabłonowo” i ON „Brodnica”[38]. W bitwie nad BzurąWieczorem 10 września brodnicki pułk maszerował w kierunku Bzury, o świcie 11 września osiągnął miejscowość Przezwisk. W prowadzonym natarciu zdobył bronioną wieś Bielawy, a I batalion wyparł nieprzyjaciela z dworu Walewice. Po wycofaniu się wroga z Walewic 67 pułk zajął pozycje, I batalionem w Chruślinie Kościelnym, a pozostałymi siłami w lesie w rejonie Rulic. W dniu 12 września pułk odpoczywał i przygotowywał się do natarcia w kierunku Głowna. W związku ze zmianą sytuacji operacyjnej i rozkazów nocą 12/13 września 67 pp wycofał się za rzekę Bzurę w rejonie dworu Sobota i rano 13 września zajął pozycje w lasach w pobliżu miejscowości Ostoja. Pułk jako jednostka czołowa macierzystej 4 DP nocą 13/14 września przekroczył ponownie Bzurę w Strugienicach i dotarł w rejon Bochenia. 14 września o godzinie 8.00 67 pp wraz z batalionem I/14 pp ze wsparciem II i III dywizjonu 4 pal rozpoczął natarcie w kierunku szosy Łowicz-Domaniewice. Do południa zdobył miejscowości Lisiewice I batalionem, Dąbkowice Górne III batalionem i Dąbkowice Dolne II batalionem. Nieprzyjaciel wykonał kontratak na II i III batalion odzyskując Dąbkowice. Ponowne natarcie obu batalionów wspartych odwodowymi batalionami I/14 pp i batalionu ON „Jabłonowo” pozwoliły odbić Dąbkowice 67 pułkowi i zająć dominujące wzgórza za tymi miejscowościami. Bój 67 pp i wspierających jednostek spowodował znaczne straty osobowe. Z uwagi na nowe rozkazy dowódcy armii nocą 14/15 września ponownie zgrupowanie 67 pułku zostało wycofane na północny brzeg Bzury, zajmując obronę Złakowa Kościelnego, jako odwód dowódcy GO „Wschód”. 16 września z uwagi na niekorzystną sytuację macierzystej 4 DP, powrócił w jej szeregi zajmując obronę na linii rzeki Słudwi od Zakowa Kościelnego do Świeryża. Z uwagi na załamanie natarcia polskiego na Sochaczew, 67 pułk wraz z 4 DP został skierowany na przeprawy na Bzurze w rejonie Sanniki-Brzezia, które osiągnął 17 września po południu. Następnie maszerując poprzez Iłów dotarł o świcie 18 września do lasów koło miejscowości Budy Stare. Po drodze pułk brodnicki był bombardowany przez lotnictwo niemieckie w wyniku czego poniósł znaczne straty osobowe[39]. W rejonie Starych Bud od strony Białej Góry na 67 pp uderzył nieprzyjaciel, który został odparty, a wykonane przez pułk przeciwuderzenie wyparło przeciwnika z jego pozycji. Z uwagi na przemęczenie żołnierzy nie prowadzono pościgu, a pułk brodnicki zajął obronę na skraju lasu Budy Stare, odpierając przedwieczorny atak wojsk niemieckich. Ze względu, iż 67 pp posiadał najwyższe stany liczebne w dywizji toruńskiej został wyznaczony jako oddział do przełamania pierścienia okrążającego 4 DP. Nocą 18/19 września maszerując na czele 4 DP dotarł do przeprawy przez Bzurę w Witkowicach, ze względu na silną obronę tego miejsca przez nieprzyjaciela, podjęto forsowanie 2 km powyżej Witkowic. Rozpoczęte 19 września o godz. 5.00 natarcie połączone z forsowaniem Bzury początkowo przyniosło brodnickiemu pułkowi sukces, zdobyto Przęsławice, dotarło do Kromnowa i Śladowa, lecz zostało zatrzymane w ogniu niemieckiej obrony. Za pułkiem przeprawiły się pozostałości jednostek 4 DP. Na walczący z niemiecką piechotą 67 pp w godzinach popołudniowych uderzyło silne zgrupowanie niemieckich czołgów, w efekcie czego pułk został rozbity i rozproszony, poległo i zostało rannych wielu żołnierzy pułku, w tym jego dowódca ppłk dypl. Karol Kumuniecki. Resztki pułku w doraźnie zebranych grupach przebijały się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy. W trakcie prób przebijania się do stolicy poległ pod Babicami 23 września dowódca II batalionu mjr Marian Tyborowski[40]. Walki IV batalionu 67 ppBatalion wszedł w skład 208 pułku piechoty. Od 1 września zajmował stanowiska obronne na odcinku od stacji kolejowej Buk Pomorski do skraju jeziora Duże. Do godzin wieczornych 3 września zajmował pozycje obronne tocząc potyczki na przedpolu. Nocą 3/4 września wycofał się do rejonu Brodzawy–Osieczek. Dalszy odwrót przebiegał przez dwór Tomkowo 5 września, Kikół, Lipno, lasy Zmacze na północ od Włocławka. 7/8 września pułk przekroczył Wisłę we Włocławku docierając do rejonu Milęcin-Pikutkowo, a tam, w związku z likwidacją 208 pp rez., przydzielony został do improwizowanego pułku ON ppłk. Bogdana Sołtysa[41]. 9 i 10 września maszerował wraz z pułkiem w kierunku Bzury do miejscowości Mnich, tam batalion został rozwiązany uzupełniając batalion II/67 pp i część innych pododdziałów[42]. Jednostki II rzutu mobilizacyjnego 67 ppCzęść nadwyżek mobilizacyjnych po sformowaniu pułku weszły w skład Ośrodka Zapasowego 4 DP w Toruniu, który wraz z nim przetransportowany został koleją w dniach 26-27 sierpnia 1939 roku do Rzeszowa. OZ 4 DP przebywał na terenie miasta do 3 września, a następnie, z uwagi na zagrożenie bombardowaniami lotniczymi, przekwaterowano go poza miastem. Nocą 4/5 września transportem kolejowym dyslokowany został do Przemyśla. Z nadwyżek brodnickiego pułku zorganizowany został batalion piechoty OZ 67 pp dowodzony przez kpt. Karola Sordyla. Wziął on udział w składzie Grupy „Przemyśl” gen. bryg. Jana Chmurowicza w obronie miasta w dniach 14–15 września, a 15 września został włączony do 24 DP. Pozostała część OZ 4 DP po ewakuacji z Przemyśla przez Sambor–Rożniatów dotarła 14 września do rejonu Kałusz–Bukaczowce, skąd po otrzymaniu informacji o agresji ZSRR, przekroczyła granicę polsko-węgierską na Przełęczy Tatarskiej[43].
Symbole pułku
Pierwsza chorągiew została ofiarowana 9 pułkowi Strzelców Wielkopolskich przez hrabinę Marię Skórzewską. Towarzyszyła pułkowi w czasie wojny z bolszewikami, a po jej zakończeniu została zdeponowana w Muzeum Wojska w Warszawie[22]. 22 maja 1924 roku Prezydent RP Stanisław Wojciechowski zatwierdził chorągiew 67 pułku piechoty[49]. W niedzielę 22 czerwca 1924 roku na Rynku w Brodnicy Prezydent RP Stanisław Wojciechowski wręczył pułkowi chorągiew ofiarowaną przez obywateli ziemi michałowskiej[22][50][51]. Rodzicami chrzestnymi była pani Meysztowiczowa z Piecewa i Mieczysław Jerzykiewicz, burmistrz Brodnicy[52]. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem[53]. Odrestaurowany sztandar znajduje się obecnie w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie[54].
23 kwietnia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 67 pułku piechoty[55]. Odznaka o wymiarach 41x41 mm ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są granatową emalią z żółtym obrzeżem. W środku tarcza barwy granatowej z numerem „67”. Między ramionami krzyża pęki promieni srebrnych, oksydowanych. Jednoczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze, emaliowana, na rewersie próba srebra i imiennik grawera „WG” – Wiktor Gontarczyk z Warszawy[23]. Żołnierze pułku
Żołnierze 67 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiejBiogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[64] oraz Muzeum Katyńskie[65][g][h].
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Information related to 67 Pułk Piechoty (II RP) |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
