Podczas wojny polsko-bolszewickiej, 9 lutego 1920, na bazie Brygady Górskiej została sformowana Dywizja Górska[4]. Jej dowódcą został płk[5]Andrzej Galica, a szefem sztabu kpt. Rudolf Kawiński. W jej skład weszły: I Brygada Górska – dowódca płk Stanisław Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), II Brygada Górska – dowódca płk Wacław Fara (3 i 4[6] pułk strzelców podhalańskich), Brygada Artylerii – dowódca płk Józef Plisowski (21 pułk artylerii polowej, 1 pułk artylerii górskiej i 21 dywizjon artylerii ciężkiej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 1 i 2 kompania XXI batalionu saperów, górska kompania telegraficzna i 12 kolumna taborowa.
10 sierpnia 1920 Dywizja Górska[7] została przemianowana na 21 Dywizję Piechoty. Jej dowódcą pozostał gen. ppor. Andrzej Galica. Skład: XLI Brygada Piechoty – dowódca płk S. Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), XLII Brygada Piechoty – dowódca płk W. Fara (3 i 4 pułk strzelców podhalańskich), Artyleria Dywizji – dowódca płk J. Plisowski (1 pułk artylerii górskiej i I dywizjon 21 pułku artylerii polowej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 3 kompania XXI batalionu saperów.
Przy przejściu na etat pokojowy[8] na bazie 21 DP sformowano:
1 Dywizję Górską (1, 3, 4 psph, 1 pag),
2 Dywizję Górską (2, 5, 6 psph, 2 pag).
Z dniem 1 marca 1925 Minister Spraw Wojskowych przemianował 1 Dywizję Górską na 21 Dywizję Piechoty[9], 14 kwietnia 1925 zaś zmienił poprzedni rozkaz, ustalając nazwę dywizji na 21 Dywizja Piechoty Górskiej[10]
Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - stacja optycznaSzkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem. Żołnierze przy 7,92 mm ckm Maxim wz. 08; luty 1928Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - dawanie trąbką sygnału zakończenia ćwiczeńSzkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - zawody dywizyjne - bieg patroli na nartach; marzec 1928Szkoła wysokogórska przy 21 DP w Zakopanem - gen. bryg. Wacław Przeździecki omawia ćwiczenia
W dniach 1–2 września dywizja broniła się w rejonie Cieszyna przed atakami niemieckiego XVII Korpusu Armijnego gen. piech. Wernera Kienitza. Wieczorem 2 września planowano wykonać uderzenie na skrzydła niemieckiej 5 Dywizji Pancernej gen. por. Heinricha von Vietinghoffa, lecz nie doszło do tego i dywizja otrzymała rozkaz odwrotu w kierunku na Wadowice, podczas którego jej część uległa panice, atakowana przez dywersantów.
4 września kontynuowała odwrót nad Dunajec w kierunku Tarnowa, staczając zwycięski bój pod Krzywaczką i Mogilanami. Cofając się osłaniała południowy kierunek Armii „Kraków”, mając słabą styczność z wrogiem maszerowała trasą przez Pogórze Wielickie.
7 września otrzymała rozkaz natychmiastowego marszu do przeprawy przez Dunajec pod Radłowem i Bobrownikami. Oddziały wojska przemieszane z ogarniętymi paniką tłumami cywilnych uciekinierów rozpoczęły powolny marsz do miejsc przepraw przez Dunajec, gdzie przeprawiała się także 6 Dywizja Piechoty. Na przygotowujące się do przeprawy oddziały uderzyły po południu pod Radłowem niemieckie czołgi. Zdecydowany kontratak ze strony 3 i 4 pułku strzelców podhalańskich pozwolił na czasowe utrzymanie Radłowa. 8 września w godzinach porannych rozpoczęły się także walki o utrzymanie przeprawy pod Biskupicami. Most w tym miejscu został wysadzony już w nocy z 7 na 8 września na wieść o zbliżających się niemieckich czołgach. Do bardzo krwawych walk doszło na drodze łączącej Radłów i Biskupice. Pozostające jeszcze na lewym brzegu przemieszane oddziały 21 DPG i 6 DP wycofały się na północ w kierunku Otfinowa, aby tam szukać nowych przepraw. 21 DPG udało się ostatecznie w sposób zorganizowany wycofać za Dunajec. W trakcie dwudniowych, krwawych walk o przeprawę przez Dunajec poległo 243 polskich żołnierzy, a około 700 zostało rannych. Niemcy, czując respekt w stosunku do 6 i 21 DP (stracili do 16 czołgów) nie nacierali w czasie odchodzenia polskich jednostek, ograniczając się do nękania ogniem artylerii[13].
11–12 września jednostka przeprawiła się przez San pod Jarosławiem. Po poważnych zmaganiach z przeważającymi siłami nieprzyjaciela i próbach zorganizowania obrony nad Sanem oddziały GO „Boruta” wycofały się za Tanew. 13 września jednostka wycofywała się po osi Księżpol – Płusy – Korczów – Cewków.
14 września rano znalazły się w rejonie Lubaczowa. 21 DPG liczyła wówczas około 3,5–4 tys. żołnierzy. Wieczorem tego dnia ruszyła w kierunku Oleszyce – Lubaczów – Cieszanów, aby przeciąć komunikację sił niemieckich działających od Tomaszowa Lubelskiego na Zamość. Do wykonania tego planu w zamierzony sposób jednak nie doszło. W wyniku opóźnienia wymarszu, a także pobłądzenia w lesie oddziały nie zajęły swoich nowych stanowisk.
W dniach 14–16 września dywizja uczestniczyła w walkach w rejonie Oleszyc, Futorów, Starego Dzikowa, Cewkowa, Ułazowa i Zabiały. Przez trzy dni powstrzymywała o wiele silniejszą niemiecką 45 Dywizję Piechoty gen. por. Friedricha Materny i część 28 Dywizji Piechoty gen. por. Hansa von Obstfeldera, znacznie odciążając 6 Dywizję Piechoty gen. bryg. Bernarda Monda. W trakcie tych walk zginął, prowadząc żołnierzy do ataku, gen. Józef Kustroń, a dywizja została rozbita i 16 września jej resztki skapitulowały.
Organizacja wojenna i obsada personalna w kampanii wrześniowej
Planowane Ordre de Bataille i obsada personalna 21 DPG w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
Pierwszą próbę odtworzenia struktur dywizji podjął płk Aleksander Stawarz, dowódca 2 Brygady Górskiej. Zorganizował Dywizję Podhalańską w Konspiracji, która w roku 1940, w południowej części Krakowskiego liczyła kilkuset żołnierzy.
W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 powstała 21 Dywizja Piechoty AK, w skład której wchodził 1 pułk strzelców podhalańskich AK (Okręg Kraków).
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
