Pułk powstał na bazie 11 pułku strzelców polskich Armii Polskiej we Francji. We wrześniu 1919 roku został przemianowany na 53 pułk piechoty Strzelców Kresowych.
W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował we Lwowie[3].
2 czerwca oddział ruszył w kierunku obiektu wypadu. W południe zajęto bez walk Cybulówkę, a kompanie III batalionu ruszyły na sąsiednią Tatarówkę (Tarkanówkę?). Tu jednak Sowieci zorganizowali obronę. Dopiero przy wsparciu ogniowym baterii artylerii piechota zdobyła Tatarówkę. Nie zdecydowano się jednak pozostać we wsi i na nocleg powrócono do Cybulówki[7]. 3 czerwca po raz kolejny zdobywano Tatarówkę i sąsiednią Obodówkę, a następnie Trościaniec. Sowieci wycofali się jednak do okopów z czasów I wojny światowej na wzgórzach za Obodówką. Kolejne uderzenia polskich batalionów przynosiły zyski terenowe, ale nie osiągano celu wypadu. Sowieci wycofali się, nie ponosząc większych strat. Po południu bataliony otrzymały rozkaz powrotu na stanowiska wyjściowe[5].
Po zakończeniu odwrotu znad Zbrucza, oddziały 12 Dywizji Piechoty płk. Mariana Żegoty-Januszajtisa obsadziły front nad Seretem, od Proniatynia do Janowa. 26 lipca 53 pułku piechoty Strzelców Kresowych osiągnął linię Seretu. Jego II batalion obsadził Łuczki Małe i Bucniów, zaś I i III bataliony, jako odwodowe, stanęły w Nastasowie. Korzystając z chwilowego spokoju, rozpoczęto kopanie rowów strzeleckich.
Będąca w pościgu sowiecka 60 Dywizja Strzelców na kierunku Mikuliniec wyprzedziła jednostki polskie i 27 lipca opanowała miejscowość. Następnego dnia pod Mikulińce podszedł I/53 pułku piechoty i wyparł Sowietów z miasta[8][9]. Już 29 lipca po raz kolejny na Mikulińce uderzyła 60 Dywizja Strzelców i zdobyła je ponownie. Miejscowość stała się dla niej bazą wypadową do wyprowadzenia natarcia na Czartorię. Jednak strona polska nie pogodziła się z utratą miejscowości. Kontratakujący 53 pułk piechoty po całodziennych walkach ulicznych odzyskał ją, a oddziały sowieckie wyparte zostały za Seret. Wieczorem 30 lipca III batalion obsadził odcinek Krzywki – Mikulińce – Łuczki Małe, II batalion odcinek Czartoria – Bucniów, a I batalion pozostał w odwodzie w Nastasowie[10].
Kolejne natarcie sowiecka 60 DS wyprowadziła 31 lipca wieczorem. Uderzenia nie wytrzymał III batalion 53 pułku piechoty i cofnął się na wzgórza na zachodnim skraju miasteczka. Interweniował dowódca dywizji i osobiście stanął na czele kontrataku wyprowadzanego siłami I a potem i III batalionu 53 pp.
Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 3 sierpnia 1920 tak opisywał ten kontratak[11][10]:
Na Serecie w okręgu Mikuliniec oddziały nasze toczą bitwę z nieprzyjacielem, który za w szelką cenę dąży do przerwania się na zachód. Brawurowa kontrakcja, osobiście prowadzona przez pułkownika Januszajtisa, rozwija się nadał pomyślnie. W ciągu dnia wczorajszego oddziały nasze zdobyły tam 23 karabiny maszynowe i wzięły znaczną liczbę jeńców.
Polacy odbili Mikulińce, 1 sierpnia odparli dwa kolejne natarcia przeciwnika, ale trzecie odrzuciło 53 pp znad Seretu[8]. Dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego nakazało dowódcy 12 Dywizji Piechoty odtworzyć rubież obrony na linii Seretu. W tym celu zorganizowana została grupa uderzeniowa w składzie 53. i 51 pułki piechoty oraz 3 kompania 1 pułku czołgów. Natarcie piechoty wzmocnione czołgami przyniosło zamierzony skutek i 3 sierpnia dywizja odzyskała utracone pozycje nad Seretem. Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 4 sierpnia 1920 donosił[12]:
Bohaterskie oddziały 12-ej dywizji piechoty, pod dowództwem rannego pułkownika Januszajtisa, brawurowym szturmem zdobyły Mikulińce, wyrzucając ostatecznie w tym rejonie bolszewików za Seret. W akcji tej wybitną rolę z naszej strony odegrały czołgi. O rozmiarach klęski bolszewickiej w tym rejonie sądzić można z faktu, że na pobojowisku znaleziono przeszło 1600 trupów.
Jednak 5 sierpnia sowiecka kawaleria sforsowała Seret i wyszła na tyły 12 Dywizji Piechoty. W tej sytuacji dowództwo 6 Armii nakazało płk. Januszajtisowi odwrót za Strypę[8].
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1919-1921[13]. Gwiazdką przy nazwisku zaznaczono żołnierzy odznaczonych dekretami Naczelnego Wodza L. 2793 i 2794 z 26 marca 1921[14].
Ponadto 8 kwietnia 1922 Naczelny Wódz odznaczył Krzyżem Srebrnym nr 6093 byłego dowódcę I batalionu 53 pp, oficera armii francuskiej mjr. Jerzego Girardin[32].
Pułk w okresie pokoju
W maju 1921 roku pułk został skoncentrowany w Brzeżanach, a 22 grudnia przeniesiony do Stryja[33].
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 20 lipca, jako datę święta pułkowego[34]. Pułk obchodził swoje święto „w rocznicę największego wysiłku bojowego podczas obrony przyczółka mostowego «Wołoczyska» w 1920 roku”[33].
W 1928 roku został opublikowany „Zarys historii wojennej pułku”. Autorem opracowania był oficer pułku, kapitan Leon Grzegorz Szuchatowicz, zamordowany w 1940 roku w Charkowie[35].
Na podstawie rozkazu wykonawczego L.dz. 3900/tj. Org. Departamentu Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych z 10 października 1930 roku o wprowadzeniu w życie przepisu służbowego P.S. 10–50 – „Organizacja – Piechota na stopie pokojowej” 53 pułk piechoty zaliczony został do pułków piechoty typ II tzw. „wzmocniony”. W każdym roku pułk otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku typu I tzw. „normalnego” o ok. 400-700 żołnierzy[36].
Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[37][a]
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie macierzystej 11 Karpackiej Dywizji Piechoty. Bronił pozycji na linii Wisłoki, Wisłoka oraz Sanu. Podczas walk wokół Lwowa I batalion 53 pułku wszedł w skład improwizowanej Grupy „Żółkiew”[41].
Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[42]
23 marca 1921 roku w Tarnopolu Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi pamiątkową chorągiew ofiarowaną w 1919 roku Pułkowi im. Zawiszy Czarnego przez mieszkańców włoskiego miasta Chivasso[33].
5 maja 1925 roku Prezydent RP Stanisław Wojciechowski zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi 53 pułku piechoty[44]. 19 września 1925 roku w Stryju generał dywizji Aleksander Osiński wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez ludność Stryja[33][45]. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem[46]. We wrześniu 1939 roku sztandar przewieziony został na Węgry przez Ośrodek Zapasowy 53 pp, skąd przez poselstwo wysłany został do Francji. Obecnie sztandar znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie[47].
15 stycznia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 53 pułku piechoty[48]. Odznaka o wymiarach 45 x 45 mm ma kształt prostego krzyża greckiego, srebrnego, emaliowanego na biało z pozłacanymi krawędziami. W środku krzyża na rombie wypełnionym czerwoną żłobkowaną emalią nałożony srebrny orzeł wz. 1927. Krzyż okolony jest szerokim wieńcem laurowym emaliowanym na zielono na którym nałożono miniaturę trąbki strzeleckiej oraz wpisano numer i inicjały pułku „53 PP”. Odznaka oficerska - trzyczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana, na rewersie próba srebra i imiennik grawera „JM” – Józef Michrowski z Warszawy[1].
Emblemat
20 lutego 1937 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 11 Dywizji Piechoty nazwę „11 Karpacka Dywizja Piechoty” oraz ustalił dla żołnierzy tej dywizji emblemat przedstawiający dwa liście dębowe z gałązką limby, przytrzymane krzyżem huculskim. Minister zezwolił na noszenie emblematów od chwili ogłoszenia rozkazu, natomiast zobowiązał do ich noszenia od 1 stycznia 1938 roku. Emblematy był noszone na kołnierzach (łapkach) kurtek i płaszczy (peleryn). Dla oficerów i chorążych emblematy były wykonane z białego metalu oksydowanego na stare srebro, natomiast dla pozostałych podoficerów i szeregowców były wytłaczane z białego matowanego metalu (blachy). Minister zezwolił podoficerom zawodowym na noszenie przy ubiorze pozasłużbowym emblematów wykonanych, jak dla oficerów[49].
Specjalne części umundurowania
12 kwietnia 1937 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki wprowadził „specjalne części umundurowania” dla żołnierzy 11 Karpackiej Dywizji Piechoty w postaci pióra do czapki – rogatywki garnizonowej i peleryny typu podhalańskiego[50].
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[38].
↑Oficer taborowy był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
↑Major Stanisław Franciszek Harasymow urodził się 25 grudnia 1898 roku. W latach 1939–1945 przebywał w niemieckiej niewoli. Zmarł 15 kwietnia 1970 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Był autorem „Zarysu historii wojennej 32–go pułku piechoty”[43].
↑Dowódca pułku kierował osobiście szkoleniem oficerów i był odpowiedzialny za gotowość bojową, całokształt wyszkolenia, służbę gospodarczą i wewnętrzną pułku[52].
↑Podpułkownik piechoty Filip Kapelsiewicz dekretem L. 2204 Naczelnego Wodza z dnia 9 lipca 1920 roku został zwolniony ze stanowiska dowódcy 53 Pułku Strzelców Kresowych i wyznaczony na dowódcę III Łódzkiego Batalionu Etapowego. Dekretem L. 2186 Naczelnego Wodza z dnia 8 lipca 1920 roku dowódcą 53 Pułku Strzelców Kresowych został mianowany podpułkownik piechoty Roman Witorzeniec, który od 21 czerwca 1920 roku faktycznie dowodził 51 Pułkiem Strzelców Kresowych. Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 27 z 21 lipca 1920 roku, poz. 673. Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych Nr 34 z 8 września 1920 roku, poz. 817.
↑13 czerwca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych zniósł dotychczasowe stanowisko referenta wyszkolenia pułku piechoty i ustanowił etatowe stanowisko zastępcy dowódcy pułku zaszeregowanego do stopnia podpułkownika, wyznaczanego przez Ministra Spraw Wojskowych. Zakres działania zastępcy dowódcy określał dowódca pułku, przed którym był on całkowicie odpowiedzialny[57]. W 1938 roku zmieniona została nazwa stanowiska na „I zastępca dowódcy”. W organizacji wojennej pułku nie było stanowiska zastępcy dowódcy.
Adam Adrian Ostanek: VI Lwowski Okręg Korpusu w dziejach wojskowości polskiej w latach 1921-1939. Warszawa: NERITON, 2013. ISBN 978-83-7543-286-2. Brak numerów stron w książce
Stefan Pomarański: Pierwsza wojna polska (1918–1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy we Lwowie i Dowództwa Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1920.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2: Poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
